Hieän nay daân soá Gia Naõ Ñaïi coù treân 27 trieäu ngöôøi. Tính theo goác tích coù ñoä ¼ laø ngöôøi goác Anh, vaø ¼ laø ngöôøi goác Phaùp. Soá coøn laïi laø con chaùu cuûa ngöôøi goác AÂu Chaâu: YÙ, Ñöùc, Hy Laïp, Boà Ñaøo Nha, Ukraine…, coù soá khoâng nhoû ngöôøi AÙ Chaâu phaàn lôùn laø Trung Hoa, ôû bôø bieån phía Taây (Thaùi Bình Döông) vaø caùc coâng ñoàng ngöôøi Phi Chaâu.

Coù khoaûng 5% laø thoå daân, quen goïi laø ngöôøi Da Ñoû, ngöôøi Inuit (Esquimo) vaø ngöôøi Metis, nhoùm ngöôøi lai Phaùp vôùi thoå daân. Veà ngoân ngöõ thì ña soá noùi tieáng Anh. Trong theá kyû qua, ngöôøi Gia Naõ Ñaïi maõi loay hoay töï nhaän dieän mình. Ngöôøi goác Phaùp thì lieân heä ñeán truyeàn thoáng thuoäc ñòa ngay töø ñaàu theá kyû XVII. Coøn ngöôøi Anh naém chaët laáy quaù khöù laø chuû nhaân cuõ thuoäc ñòa naøy, vôùi ña soá daân vaø aûnh höôûng laán aùt vaên hoùa Phaùp.

Uy theá vaø aûnh höôûng laân bang laø Hoa Kyø aûnh höôûng naëng ñeán Gia Naõ Ñaïi veà thöông maïi, vaên hoùa, vaø caû theå thao nöõa. Chuùng ta bieát raèng 70% daân soá Gia Naõ Ñaïi soáng trong baùn kính 100 daëm gaàn bieân giôùi Myõ, 90% daân soá soáng trong voøng baùn kính 200 daëm. Trong khi ñoù thì nöôùc Phaùp chính quoác thì quaù xa. Chöa keå aûnh höôûng tieáng Phaùp, noùi chung treân theá giôùi, chæ coù chieàu höôùng giaûm chöù khoâng taêng, uy theá chính trò vaø kinh teá Phaùp khoâng theå so saùnh ñöôïc vôùi Myõ, Anh. Chuùng ta cuõng hieåu raèng uy theá chính trò, quaân söï, kinh teá moät nöôùc maïnh thì aûnh höôûng ñeán vaên hoùa vaø ngoân ngöõ nöôùc khaùc, maø ngöôøi Myõ noùi tieáng Anh. Do ñoù duø coù toång thoáng De Gaulle khuyeán khích, tænh bang Quebec vaãn chöa ly khai noåi ñeå traûo thaønh nöôùc ñöùng rieâng, tuy coù ñeán 90% daân noùi tieáng Phaùp.

Theo saéc leänh veà ngoân ngöõ, naêm 1969, nöôùc naøy coù hai ngoân ngöõ chính thöùc laø Anh vaø Phaùp. Tieáng chính thöùc laø tieáng duøng trong caùc cô quan chính phuû vaø giaûng daïy chính thöùc trong tröôøng hoïc. Tính theo daân soá thì khoaûng 2/3 duøng tieáng Anh nhö laø ngoân ngöõ duy nhaát hay ngoân ngöõ chính thöùc. Moät phaàn tö duøng tieáng Phaùp. Nhöng tình traïng söû duïng ngoân ngöõ khoâng ñôn giaûn nhö vaäy, phaûi keå ñeán hôn naêm möôi ngoân ngöõ cuûa thoå daân (Indian) vaø cuûa nhöõng coâng daân môùi hoäi tuï ñeán ñaây maø ngöôøi ta quen goïi laø tieáng coäi nguoàn hay di saûn (heritage).

Taát caû saéc daân, tieáng noùi vaø vaên hoùa khaùc bieät hôïp nhau laïi thaønh moät taám löôùi hay moät kính vaïn hoa nhieâuø maøu saéc ña daïng vaø phöùc taïp. Chính quyeàn lieân bang phaûi cho thi haønh chính saùch ña vaên hoùa vôùi nhieàu tranh chaáp gaây nhöùc ñaàu cho nhaø caàm quyeàn.

Tuy coù nhieàu coá gaéng töø chính phuû lieân bang vaø tænh bang ñeå naâng cao ñòa vò tieáng Phaùp ôû Gia Naõ Ñaïi. Nhöng theo caùc baûn nghieân cöùu môùi ñaây cho bieát laø soá ngöôøi noùi tieáng Phaùp nhö tieáng meï ñeû hay ngoân ngöõ taïi nhaø ñang coù chieàu höôùng giaûm daàn. Tieáng Anh cöù laàn laàn daønh daân cuûa tieáng Phaùp. Ñieàu naøy caøng trôû neân traàm troïng hôn trong boái caûnh phong traøo ly khai ñang lan ra ôû Quebec.

Gia Naõ Ñaïi khaùc vôùi nhieàu quoác gia ña ngöõ khaùc, nhö AÁn Ñoä coâng nhaän nhieàu ngoân ngöõ vaø coù ba ngoân ngöõ chính tron gmoãi tieåu bang, maø nhieàu tieåu bang coù ngoân ngöõ rieâng cuûa hoï. Gia Naõ Ñaïi chæ coù hai ngoân ngöõ chính thöùc vaø khoâng coù phöông ngöõ naøo ñöôïc coâng nhaän laø ngoân ngöõ daân thieåu soá caû.

Tuy coù thaùi ñoä raát mieãn cöôõng thi haønh chính saùch song ngöõ cuûa lieân bang, caùc tænh bang cuõng aùp duïng ôû möùc ñaùng keå caùc bieän phaùp song ngöõ Anh vaø Phaùp. Nhaát laø phaûi tuaân theo saéc leänh ngoân ngöõ naêm 1969 taùi xaùc ñònh trong hieán phaùp môùi cuûa nöôùc naøy naêm 1982.

Neáu khoâng tính tænh bang Quebec, nôi tieáng Phaùp ñöôïc coi laø tieáng chính thöùc duy nhaát thì tieáng An laø ngoân ngöõ haøng ngaøy cuûa ña soá daân soáng trong caùc tænh bang, laõnh thoå. Tænh bang New Brunswick coù khoaûng 1/3 laø goác Phaùp, nhöng thöøa nhaän caû tieáng Anh laø tieáng chính thöùc. Ngoaøi Quebec soá ngöôøi goác Phaùp soáng ôû tænh bang Ontario ñoâng nhaát. Tuy Ontario khoâng chính thöùc thöøa nhaän song ngöõ Anh – Phaùp, nhöng taïi ñaây caùc dòch vuï xaõ hoäi duøng laãn caû hai thöù tieáng. Soá ngöôøi bieát tieáng Phaùp ít daàn veà phía Taây vaø ôû Newfoundland.

Tính chung trong soá nhöõng ngöôøi goác Anh coù khoaûng 7% duøng tieáng meï ñeû, coù theå noùi ñöôïc tieáng Phaùp.

Ngoân ngöõ daïy taïi tröôøng töø tieåu hoïc ñeán ñaïi hoïc vaø cao hôn nöõa laø ngoân ngöõ chính thöùc ñöôïc thöøa nhaän ôû moãi tænh bang. Ví duï tieáng Phaùp ôû Quebec, tieáng Anh vaø Phaùp ôû New Brunswick vaø tieáng Anh ôû caùc tænh bang khaùc. Tuy nhieân, moãi tænh bang laïi coù nhöõng thu xeáp ñaëc bieät ñeå ñöôïc giaûng daïy theâm moät ngoân ngöõ chính thöùc khaùc.

Nhö tröôøng tieáng Anh daønh cho treû em noùi tieáng Anh ôû Quebec; tröôøng tieáng Phaùp daønh cho treû em noùi tieáng Phaùp ôû Ontario, Manitoba, Alberta, Nova Scotia, Newfoundland, ngay caû taïi laõnh thoå Yukon phía ñoâng baéc xa xoâi nöõa. Trong nhöõng tröôøng vöøa keå naøy, ngoân ngöõ chính thöùc thöù nhì laø moân baét buoäc töø caáp tieåu hoïc ñeán lôùp 10.

Moät saùng kieán ñaëc bieät coù töø nhöõng naêm 1960 laø coù chöông trình "toaøn Phaùp" (French emersion) daønh cho hoïc sinh ngöôøi goác Anh vôùi muïc ñích taïo moâi tröôøng song ngöõ coù hieäu quaû.

Coù khoaûng 40% daân soá Gia Naõ Ñaïi laø nhöõng ngöôøi khoâng duøng tieáng Anh, tieáng Phaùp laø tieáng meï ñeû. Trong soá naøy coù 13% tuyeân boá laø ngoân ngöõ thöù nhaát cuûa hoïc khoâng phaûi tieáng Anh, tieáng Phaùp. Nhöõng di daân naøy soáng ñoâng nhaát ôû caùc thaønh phoá lôùn nhö Toronto, Montreal, vaø Vancouver.

Caùc ngoân ngöõ di saûn naøy lôùn nhaát laø ngöôøi noùi tieáng yù 400,000, tieáng Ñöùc 400,000, tieáng Ukraine 100,000, tieáng Trung Hoa (Quan hoûa vaø Quaûng Ñoâng) 100,000. Theo soá lieäu khoâng chính thöùc coù khoaûng 40,000 ngöôøi Vieät sinh soáng quaàn tuï ôû hai thaønh phoá Toronto vaø Vancouver.

Maëc duø chieám non nöûa daân soá nhö vaäy, nhöng caùc ngoân ngöõ di daân vaø saéc toäc thoå daân khoâng ñöôïc duøng trong giaùo duïc. ÔÛ Ontario, neáu daïy caùc thöù tieáng ñoù coøn bò coi laø phaïm phaùp. Tuy nhieân, chính phuû lieân bang cuõng toû ra löu taâm ñeán nguyeän voïng baûo oâtn caùc ngoân ngöõ di saûn, trong moät xaõ hoäi ña vaên hoùa qua caùc chöông trình ngoâ ngöõ di saûn (Heritage Language Programs). Thaät ra chöông trình naøy khoâng toàn taïi ôû Newfoundland, Prince Edward island, vaø New Brunswick, nhöng ôû nhöõng tænh bang ñoâng daân cö nhö QUebec, British Columbia vaø Ontario coù 60 sôû giaùo duïc ñaõ toå chöùc caùc lôùp hoïc tieáng di saûn cho khoaûng 100,000 hoïc sinh tieåuhoïc vaø trung hoïc goàm 60 thöù tieáng khaùc nhau.

Coù hai saéc daân vaãn coøn giöõ ñöôïc vaên hoùa rieâng vaø noùi tieáng rieâng cuûa hoï. Ñoù laø daân Acadian. Toå tieân laø ngöôøi Phaùp ñeán ñònh cö ôû ñaây töø naêm 1604, hieân daân soá coù khoaûng 250,000. Hoï noùi tieáng Phaùp coå, khaùc vôùi tieáng Phaùp chính goác. Hoï sinh soáng ôû nöûa phaàn phía baéc tænh bang New Brunswick (coøn goïi laø Acadian). Coù vaøi coäng ñoàng aáy soáng ôû New Scotia, Prince Edward Island. Moät vaøi vuøng ôû New Brunswick hoï noùi thöù tieáng lai, pha troän vöøa Phaùp vöøa Anh, goïi laø tieáng Chiac. Nhöõng ngöôøi Phaùp Acadian naøy chaéc coøn ghi nhôù loøng töùc giaän ngöôøi Anh. Bôûi giöõa Anh vaø Phaùp ñaõ tranh daønh ñaát ñai chuû quyeàn Gia Naõ Ñaïi qu alaïi maáy laàn. Ngöôøi Anh ñaõ toáng xuaát ngöôøi Acadian sang tieåu bang Louisiana vaø Taây AÁn, töùc caùc ñaûo nhoû vuøng Carribean. Nhöõng ngöôøi Acadian ngaøy nay laø con chaùu soá ngöôøi laùnh sang Quebec vaø ôû trong tuø cuûa ngöôøi Anh, coøn soùt laïi 3,000 ngöôøi thôøi ñoù!

Ngöôøi Doukhobor goác ngöôøi Ukraine di cö ñeán naêm 1899 hieän coù 25,000 ngöôøi ôû phía taây Gia Naõ Ñaïi. Hoï vaãn coøn giöõ ñöôïc tieáng Ukraine, tín ngöôõng rieâng, caùch aåm thöïc rieâng vôùi tinh thaàn coäng ñoàng raát maïnh. Hoï raát ngoan ñaïo, öa chuoäng hoøa bình vaø aên chay.

Veà tieáng Vieät, caùc em coù theå ghi teân theo hoïc tieáng Vieät taïi tröôøng mình, neáu coù treân 25 phuï huynh laøm ñôn chính thöùc yeâu caàu. Caùc em seõ hoïc moät tuaàn hai buoåi, moãi buoåi moät tieáng röôõi sau giôø hoïc chính (töø 15:30 ñeán 17:00) hoaëc hoïc taïi moät trung taâm khaùc vaøo saùng thöù baûy, buoåi hoïc laâu hai tieáng röôõi. Giaùo vieân daïy caùc chöông trình naøy do caùc sôû giaùo duïc tröïc tieáp choïn töø coäng ñoàng ngöôøi Vieät.

Ngoaøi vieäc coá gaéng trau gioài truyeàn baù ngoân ngöõ di saûn, caùc saéc daân di cö ôû Gia Naõ Ñaïi coøn thi haønh coâng vieäc baûo toàn vaên hoùa vaø ngoân ngöõ rieâng qua caùc phöông tieän truyeàn thoâng ñaïi chuùng. Beân caïnh khoaûng 100 tôø baùo haøng ngaøy baèng tieáng Phaùp, tieáng Anh coøn coù caùc baùo chí xuaát baûn baèng 50 thöù tieáng khaùc nhau.

Coâng ñoàng ngöôøi Vieät ôû Toronto coù hai tôø tuaàn baùo. Ñaøi truyeàn hình Gia Naõ Ñaïi cuõng daønh cho nöûa tieáng ñeå phaùt hình noùi tieáng Vieät. Ngoaøi ra coäng ñoàng cuõng coù nhöõng hoaït ñoäng vaên hoùa, giaùo duïc nhö ôû Myõ, coù nhöõng buoåi ra maét taùc phaåm vaên hoïc ngheä thuaät, hoäi htaûo veà vaên hoùa, giaùo duïc, xuaát baûn saùch song ngöõ Anh – Vieät daønh cho treû em vaø ngöôøi muoán hoïc theâm tieáng Vieät, trình dieãn aâm nhaïc Vieät.

Nhöõng ñieàu ñaõ thöïc hieän vaø ñang thöïc hieän noùi leân noã löïc cuûa caùc coäng ñoàng di cö vaø daân baûn thoå cuõng nhö chính quyeàn caùc caáp. Tuy ñaõ goùp phaàn taïo neân maøu saéc phong phuù ña vaên hoùa, nhöng vaãn chöa xoùa ñöôïc söï thaät chua chaùt laø caùc neàn vaên hoùa nhoû naøy ñang phaûi vaät loän ñeå soáng coøn.

Bôûi chuùng ta hieåu raèng theo quy luaät töï nhieân daân di cö chæ coù theå giöõ gìn baûn saéc vaø tieáng noùi cuûa mình nhieàu nhaát laø ba theá heä. Tröôøng hôïp QUebec, Ontario, ... vaø caùc tröôøng hôïp khaùc laø caù bieät.

Daân baûn ñòa, quen goïi laø Da Ñoû ôû Gia Naõ Ñaïi soáng raûi raùc, neân tieáng noùi cuûa hoï cuõng chia raûi raùc khaép mieàn ñaát nöôùc. Coù raát nhieàu ngoân ngöõ thieåu soá ñang bò nguy cô tieâu vong.

Tuy laø chuû nhaân laâu ñôøi cuûa daõi ñaát naøy, caùc ngoân ngöõ thoå daân khoâng ñöôïc huôûng söï öu tieân naøo töø phía chính quyeàn lieân bang vaø tieåu bang nhö ngoân ngöõ di saûn cuûa caùc saéc daân di cö. Con em thoå daân thöôøng bò cöôõng böùc vaøo hoïc caùc tröôøng noäi truù xa coäng ñoàng cuûa caùc em, trong caùc tröôøng ñoù bò caám duøng ngoân ngöõ meï ñeû.

Chính saùch ñoàng hoùa cöùng raén naøy ñaõ laøm toån haïi ñeán loøng töï tin vaø kieâu haõnh cuûa caùc coäng ñoàng thoå daân, ñoàng thôøi khieán vaên hoùa thoå daân mau taøn luïi. Theo taøi lieäu ñaõ thoâng baùo, ñaàu naêm 1990, chæ coøn 53 thoå ngöõ soáng soùt. Trong soá naøy 37 thoå ngöõ coù soá ngöôøi duøng döôùi 1000. Ba möôi baûy tieáng noùi naøy coù theå xeáp vaøo loaïi ñöùng treân bôø vöïc thaúm tieâu vong.

Chæ coù ba thoå ngöõ coù veû nhö coù töông lai saùng suûa chuùt ít. Ñoù laø tieáng ngöôøi Inuit, ngöôøi Ojibwa, vaø ngöôøi Cree.

Daân Cree, daân baûn ñòa ñoâng daân coù treân 100,000, soáng raûi raùc ôû caùc tænh bang Quebec, Ontario, Manitoba, Saskatchewan, vaø Alberta. Phaàn lôùn thuoäc veà Da Ñoû Röøng, coøn laïi soáng ôû Saskatchewan vaø Nam Alberta laø Da Ñoû Bình Nguyeân. Moät trong boä laïc ôû Sakatchewan laø nhoùm duy nhaát ñaõ coù baïo ñoäng tranh chaáp vôùi nhaø caàm quyeàn. Coù nhieàu nhaân vaät ngöôøi Cree coù chaân trong First National Assembly cuûa Gia Naõ Ñaïi. Coù thôøi hoï buoäc phaûi nhöôøng ñaát ñeå laáy tieàn mua haõng maùy rieâng roài ñieàu haønh laáy, ñoù laø haõng Air Creebec. Hieän nay hoïc ñaõ coù saùch baùo, taïp chí in baèng tieáng Cree, cuõng nhö coù phaàn meàm tieáng ñoù trong maùy vi tính. Coøn khoaûng 56 nghìn ngöôøi nioù tieáng meï ñeû.

Daân Inuit, quen goïi laø daân Eskimo coù treân 150,000 soáng raûi raùc treân caùc bôø bieån Alaska, Myõ, bieån Beaufort, laõnh thoå Yukon vaø Northwest Territories Gia Naõ Ñaïi (coù 20,000 ngöôøi), Taây Baù Lôïi, Nga vaø Greenland. Vaãn sinh soáng theo loái coå truyeàn laø saên baén, baãy thuù röøng, ñaùnh caù vaø saên caù voi. Maáy chuïc naêm gaàn ñaây hoï bò coâng chuùng phaûn ñoái vì ngheà baãy thuù. Vaán ñeà naøy khieán thu nhaäp cuûa hoï giaûm suùt haún ñi.

Thôøi coøn Lieân Soâ, chính quyeàn ñoù ñaõ buoäc ngöôøi Inuit phía Taây vuøng eo bieån Bering phaûi di chuyeån vaøo noäi ñòa, khoâng cho tieáp xuùc vôùi caùc coäng ñoàng khaùc ôû Alaska. Nay thì hai beân eo bieån ñaõ tieáp xuùc ñöôïc vôùi nhau. Bang Alaska ñaõ daønh cho moät vuøng ñaát rieâng. ÔÛ Gia Naõ Ñaïi, ngöôøi Unuit ñaõ ñoøi quyeàn söû duïng ñaát töø ba möôi naêm nay. Naêm 1992, chính phuû lieân bang ñaõ laäp moät khu töï trò lôùn nhaát theá giôùi cho ngöôøi Unuit.

Coù hai nguyeân do khieán caùc coäng ñoàng ngöôøi Unuit phaûi soáng caùch bieät nhau vaø caùch bieät vôùi caùc vuøng phía nam. Moät laø thôøi tieát muøa ñoâng raát khaéc nghieät, hai laø caùc coäng ñoàng Inuit voán töø xöa ñaõ truù nguï raûi raùc vì haønh ngheà ñaùnh caù, baãy thuù röøng neân caùc coäng ñoàng soáng raát xa nhau.

Daân Ojibwa hay Chippewa, laø daân thieåu soá lôùn nhaát ôû baéc Hoa Kyø, 70 nghìn ngöôøi vaø Gia Naõ Ñaïi 100,000 ngöôøi. Hoï soáng taäp trung ôû Quebec, Ontario, Manitoba vaø Saskatchewan (Gia Naõ Ñaïi) bang Minnesota, Wisconsin, vaø North Dakota (Myõ). Hoï sinh soáng theo loái coå truyeàn saên baén, haùi löôïm. Coù boä laïc troàng ngoâ vaø troàng luùa loác. Coøn khoaûng 30,000 ngöôøi noùi tieáng meï ñeû.

Voán laø daân cö chieán ñaáu, Chippewa tröôùc ñaây ñaõ lieân minh vôùi Anh ñeå choáng laïi Hoa Kyø. Naêm 1812 hoï ñaõ noåi loaïn taán coâng vaø phaù huûy thaønh phoá Detroit. Hieän nay hoï vaãn tranh ñaáu ñoøi ñoùi ñaát vaø quyeàn ñaùnh caù vôùi tieåu bang Wisconsin vaø lieân bang Hoa Kyø, ñaõ coù baïo ñoäng xaûy ra naêm 1989, vaø 1990.

Nhöõng chính saùch sai laàm quaù khöù, ngaøy nay ñang ñöôïc chính quyeàn lieân bang vaø caùc tænh bang vaø caùc tænh bang söûa ñoåi qua caùc chöông trình phuïc hoài ngoân ngöõ thoå daân. Caùc chöông trình naøy giuùp caùc phuï huynh coù ñieàu kieän truyeàn laïi ngoân ngöõ meï ñeû cho con em hoï. ÔÛ ñaûo Baffin cuûa North West Territories, con em ngöôøi Inuit coù theå hoïc tieáng meï ñeû töø caùc lôùp maãu giaùo cho ñeán ba.

Nhöng nhìn chung, caùc ngoân ngöõ naøy chæ ñöôïc ñöa vaøo giaûng daïy nhö moät moân hoïc trong nhaø tröôøng, nhö tieáng Phaùp hay caùc ngoân ngöõ coäi nguoàn khaùc, chöù chöa ñöôïc coi laø ngoân ngöõ chính thöùc. Tuy nhieân, chính saùch naøy cuõng ñaõ xoùa ñi phaàn naøo aán töôïng cho raèng coù möu toan tieâu dieät caùc ngoân ngöõ vaø vaên hoùa thoå daân ôû Gia Naõ Ñaïi.