Thöa Thaày, cöù haøng naêm, gaàn ñeán ngaøy gioã Thaày, caùc con chaùu cuûa Thaày töø AÙ sang AÂu laïi lo söûa soaïn maâm côm cuùng thanh ñaïm maø tinh khieát daâng leân baøn thôø Thaày vôùi taác loøng buøi nguøi töôûng nhôù khoân nguoâi. Con ñaây, phaän daâu con, ngaøy ñöôïc caùi duyeân may böôùc vaøo maùi gia toäc nhaø ta thì Thaày ñaâu coù coøn löu laïi nôi coõi traàn gian naøy nöõa! Thaày ñaõ aâm thaàm veà choán hö-voâ cuøng toå tieân doøng hoï. Con chæ thöôøng laëng leõ ngaém di aûnh Thaày beân taäp di caûo maø thuôû xöa Thaày vieát coøn dang dôû. Ñôøi Thaày laø caû moät cuoäc haønh trình dôõ dang, ñaày phieâu löu, gian truaân. Thaày khoâng ñeán coõi dôøi naøy ñeå thaønh danh roài höôûng thuï nhö muoân ngaøn ngöôøi theá gian vaãn soáng theo leõ thöôøng tình aáy. Chæ caàn coù moät suy tö coâng baèng toái thieåu vôùi chuùt tình thöông tha nhaân ñuùng nghiaõ cuûa noù, ngöôøi ta aét phaûi ngaäm nguøi than leân raèng Thaày ñaõ choïn caùi kieáp laøm ngöôøi daân Vieät ñeå laëp chí lôùn thaønh danh vaø ñem tinh thaàn cuøng sôû hoïc uyeân baùc phuïng söï cho khoái ñoàng chuûng laàm than trong hoïa maát nöôùc, mieân man chìm ñaém trong taêm toái khoå cöïc thaäm chí ñeán vaên töï, chöõ nghiaõ nöôùc nhaø coøn chöa coù. Hay chæ vöøa thoaït coù maø coøn quaù phoâi thai, ñôn sô. Töø thuôû taám beù Thaày ñaõ sôùm lìa xa baäc sinh thaønh, laàm luõi soáng ñôn ñoäc trong baøn tay nuoâi döôõng bao boïc cuûa baø noäi. Tình noäi toå thay cho tình maãu töû? Thaày ñaâu ñöôïc bieát theá naøo laø tuoåi thô. Thaàn ñònh maïng ñaõ ñoaït ñi tuoåi thô ngaây voâ tö löï ôû Thaày! Vôùi hoaøn caûnh theâ löông phuõ phaøng aáy, traêm ñöùa treû khoù coù laáy moät coøn coù cô hoäi neân ngöôøi, thaønh nhaân xöùng ñaùng.

Coù khoân lôùn chaêng theo vôùi naêm thaùng thì khi kòp böôùc vaøo tuoåi thaønh nieân, chæ laø laïi böôùc vaøo ñoaïn ñôøi leâu loång, thaát hoïc, laøm sao daùm thaáu ñöôïc tieáng goïi tình nhaø nghiaõ nöôùc nöõa?? Nhöng Thaày laïi quaù ñaëc bieät, rieâng bieät. Baø Cuï Cöû - baø noäi cuûa Thaày, töøng sôùm laø baäc quaû phuï ôû vaäy thôø choàng nuoâi con khi Cuï OÂng boû mình trong cuoäc vaán thaân phuïc Vieät choáng Phaùp laïi moät laàn nöõa ñoøi ñoaïn gaït nöôùc maét, gaéng göôïng vöôn chieác löng coøng coøm coõi, laän ñaän nuoâi Thaày - nuoâi ñöùa chaùu moà coâi, mong sao moät mai trôû thaønh ngöôøi höõu duïng, noái chí cha oâng laøm saùng danh doøng doõi. Ngöôøi ñôøi thöôøng nhaéc ñeán hai tieáng truyeàn thoáng thieâng lieâng mô moäng maø coù bieát ñaâu truyeàn thoáng cuûa Ñaát Vieät, Trôøi Nam ñaõ laø moät phaàn nhö vaäy ñoù. Töø thuôû leân ba, Thaày ñaõ maát ñi taát caû nhöng Thaày ñaõ coù tieáng goïi huyeàn aûo kia hoøa tan trong tim oùc, huyeát leä cuûa Thaày. Theá môùi hay raèng cuoäc soáng nhung luïa ñoâi khi thöôøng laøm hö hoûng con ngöôøi. Nhöng caûnh baàn haøn maø thanh cao laïi ñaõ taïo ra ñöôïc nhöõng nhaân vaät xuaát saéc, bieát rung ñoäng bieát thoån thöùc tröôùc nhöõng ñau thöông ñeø naëng ngöôøi ñoàng chuûng. Thaày mieät maøi hoïc taäp, ngaøy thì theo ñuoåi neàn taân hoïc giöõa buoåi giao thôøi Ñoâng – Taây gaëp gôõ treân giang sôn Boàng Laïc. Ñeâm toái saép xuoáng laïi vuøi ñaàu vaøo saùch vôû thaùnh hieàn. Môùi naêm 16, löùa tuoåi thieáu nieân bôõ ngôõ böôùc vaøo ngöôõng cöûa cuoäc ñôøi nhöng ôû Thaày laïi khaùc. Thaày ñaõ coù ngay caùi voán hoïc thöùc Phaùp ngöõ vöõng vaøng vôùi danh vò Thuû khoa baäc Trung hoïc treân toaøn coõi Trung Nam Baéc - ñöôïc coi laø naác thang ñaùng keå laém laém döôùi thôøi Phaùp thuoäc luùc baáy giôø.

Böôùc ñöôøng töông lai traûi roäng tröôùc maét Thaày. Nhöng Thaày nghe theo tieáng goïi cuûa hoàn nöôùc, tham gia hoaït ñoäng trong phong traøo Ñoâng Kinh Nghiaõ Thuïc vaø bò ngöôøi Phaùp baét giöõ. Thaày ñaâu coù khoâng bieát ñeán Caùch maïng?

Vaø khoâng thaám thía vôùi hai tieáng Caùch maïng?

Cuoäc daán thaân quaù sôùm, vaø thaát baïi; coù theå ñaõ daãn Thaày tôùi moät chaân trôøi nhaän thöùc ñaáu tranh thöïc teá hôn. Tröôùc hoaøn caûnh yeáu keùm cuøng cöïc cuûa nöôùc nhaø, nhaân taøi vaéng boùng, daân tình thaát hoïc, ñieâu linh, töôûng cöù phaûi coù moät keá saùch thích öùng hôn laø lao mình vaøo thaát baïi naøy keá tieáp thaát baïi khaùc sau khi ñöôïc tha vôùi baûn aùn caûnh caùo nghieâm khaéc cuøng söï quaûn thuùc nghieâm ngaët - vì daãu sao Thaày ñang trong tuoåi vò thaønh nieân, Thaày choïn löïa vaø töï coâ laäp mình trong chöùc vuï quaûn thuû thö vieän taàm thöôøng ôû Tröôøng Vieãn Ñoâng Baùc coå, ngaøy laïi ngaøy bieán thaønh con moït saùch. Vaø roài daán mình vaøo nghieäp laøm baùo. Baùo Nam Phong. Nhöõng baøi baùo Thaày vieát ra vaø nhöøng baøi dieãn thuyeát huøng hoàn trong nhöõng dòp Thaày ñaët chaân ñeán ñaát Phaùp vôùi chuû ñích giôùi thieäu neàn vaên hoùa, ñaïo lyù vaø lòch söû quaät cöôøng cuûa daân toäc ta cuøng nhöõng taùc phaåm ñöôïc phoå bieán baèng Phaùp ngöõ, tröïc tieáp nhaém vaøo dö luaän chính giôùi Phaùp; ñeà caäp ñeán nhieàu söï vieäc thôøi theá chính yeáu, vaø nhöõng vaán ñeà soáng coøn thieát thöïc cuûa moät nöôùc Vieät bò töôùc ñoaït moïi thöù quyeàn, cho pheùp con tin töôûng raèng ñoù laø nhöõng taøi lieäu quyù giaù nhaát ñeå lòch söû mai sau döïa vaøo, cho lôøi phaùn xeùt nghieâm minh veà cuoäc ñôøi daán thaân cuûa Thaày cho Toå quoác thaân yeâu.

Laïy Thaày, con kính yeâu Thaày khoâng chæ ôû phaän daâu con. Ngöôøi thieáu nöõ ñaát Thaàn Kinh, taàm thöôøng nhaát trong nhieàu theá heä nöõ sinh saùng choùi ôû ngoâi tröôøng Ñoàng Khaùnh - nhö con ñaây, laïi chæ vì coù cô duyeân ñöôïc ñoïc ñaày ñuû haøng ngaøn trang baùo ôû toaøn taäp Nam Phong vaø nhieàu taùc phaåm cuûa Thaày in ra khieán con baøng hoaøng, heát loøng neå troïng. Loøng toân thôø Thaày laâng laâng daâng leân. Chöõ nghiaõ quaû laø coù hoàn. Noù bieåu loä tö töôûng. Vaø töø tö töôûng daãn ñeán truyeàn caûm. Lôøi noùi, coù theå theo gioù bay ñi. Nhöng tö töôûng ñöôïc khaéc baèng chöõ nghiaõ cöù coøn maõi. Noù laø baèng chöùng, tang chöùng trung thöïc, trô trô cuøng tueá nguyeät. Phaän nöõ nhi boït beøo aáy vaäy maø con xin maïn pheùp thöa leân: "Con ñaõ hieåu ñöôïc Thaày! Keå töø giôø phuùt maét con ñöôïc ñoïc nhöõng baûn vaên cuûa Thaày "Baøn veà caùi tinh thaàn laäp quoác", phaân tích neàn "Quoác hoïc vôùi quoác vaên", luaän veà "quoác gia daân toäc", hay "Ñoäc thö cöùu quoác", v.v... con ñaõ thaáu hieåu ñöôïc taïi sao ta cöù maõi maõi laø ngöôøi Vieät Nam, yeâu ñaát nöôùc ta, thieát tha vôùi tieáng Vieät cuûa ta, vôùi noøi gioáng Laïc hoàng! Con lieân töôûng ñeán nhöõng ñieàu nhaø vaên Duyeân Anh khi coøn soáng ñaõ thoát leân: "Toâi baøng hoaønggaëp Phaïm Quyønh. Quaû thaät vôùi toâi. Phaïm Quyønh laø traùi nuùi vaø toâi chæ laø coû heøn.Sôû hoïc cuûa Pham Quyønh meânh moâng. Tö töoûng cuûa Ngaøi thaáu taän ñaùy hoàn toâi laøm toâi bay boång, khieán toâi saùng caùi ngu doát cuûa tuoåi treû ngoâng ngheânh. OÂi, caû ñôøi ñoïc saùch, thaâu toùm taát caû tinh hoa cuûa tö töôûng, hoïc thuaät coå kim ñoâng taây , daõi loïc kyõ caøng ñeå phoâ dieãn loøng mình, göûi hoàn mình vaøo hoàn ñaát nöôùc, töôûng ôû thôøi ñaïi Phaïm Quyønh, khoâng ai taøi hoïc hôn".

Duyeân Anh khaúng ñònh: "Vaên nghò luaän cuûa Phaïm Quyønh khuoân thöôùc chöõng chaïc vaø loâi cuoán. Ngaøi baøn caû chuyeän trieát hoïc cao sieâu huyeàn bí baèng caùch haønh vaên giaûn dò töôi saùng. Toâi quaû quyeát 68 naêm sau Phaïm Quyønh, khoân gmoät nhaø vaên naøo coù theå luaän moät vaán ñeà sieâu hình theo buùt phaùp chaân phöông saùng suûa nhö Ngaøi. Trieát lyù soáng cuûa Phaïm Quyønh naèm goïn trong ñoaïn vaên: Coå nhaân coù caâu "ñoäc thö cöùu quoác" caâu aáy phaûi laø caùi khaåu hieäu cuûa boïn ta. Vì ta hoïc ñeå laøm gì? Neáu muïc ñích cuûa söï hoïc chæ laø deå sung söôùng laáy moät thaân ta thì muïc ñích aáy chaúng laø heïp laém ö? Ta phaûi bieát nghóa vuï, bieát danh döï cuûa ta. Nhieäm vuï vaø danh döï aáy laø hoïc ñeå giuùp cho nöôùc ta khoûi yeáu heøn maø ñöôïc cöôøng thònh, daân ta khoûi ngu toáí maø ñöôïc saùng suoát..."

Nöông theo lôøi nhaø vaên Duyeân Anh ñaõ ghi: "Khoâng caàn keå Nam Phong vó ñaïi, khoâng caàn keå taùc phaåm laãy löøng cuûa Phaïm Quyønh chæ vaøi ñoaïn vaên baøy toû taám loøng yeâu quoác, quoác ngöõ quoác vaên cuûa Phaïm Quyønh laø coù quyeàn khaúng ñònh Phaïm Quyønh laø nhaø vaên yeâu nöôùc", con boãng bò loâi cuoán theo tieáng noùi huøng hoàn, aùi quoác maõnh lieät cuûa Thaày caát leân giöõa hoäi tröôøng chính trò ôû Vieän Haøn Laâm Phaùp quoác: "Daân Vieät Nam chuùng toâi khoâng theå ví nhö moät tôø giaáy traéng. Chuùng toâi laø moät quyeån saùch daày ñaày nhöõng chöõ vieât bôûi moät thöù möïc khoâng phai ñaõ töø maáy möôi theá kyû. Quyeån saùch coå aáy coù theå ñoùng theo kieåu môùi cho hôïp thôøi trang nhöõng khoâng theå ñem thöù chöõ ngoaøi in leân nhöõng doøng chöõ cuõ aáy... Haõy cho chuùng toâi moät toå quoác ñeå thôø. Vì ñoái vôùi daân toäc Vieät Nam, toå quoác ñoù khoâng theå laø nöôùc Phaùp... "!

Con xin thaønh kính vaø thoáng thieát gaøo leân laø con ñaõ ñoïc ñaõ nuoát töøng chöõ töøng lôøi treân cuûa Thaày khoâng bieát ñeán bao ngaøn laàn. Noù ví nhö nöôùc suoái nguoàn tinh khieát töø ngoïn thaùc huøng vó cuûa Ñaát Trôøi ñoå veà loøng con. Nhöng roài vaãn chöa haún chæ ñuùng coù nhö vaäy. Laém luùc, con ngheïn ngaøo theâ thieát, coù caûm töôûng nhö ñang nuoát töøng gioït leä vaøo taâm can con. Con baät khoùc! Khoùc thöông Thaày. Thaày cao caû quaù. Vaø khoùc thöông cho tieáng goïi Vieät Nam ngaøn ñôøi baát dieät...

Ngaøy gioã Thaày naêm nay vaøo haï baùn nieân 2000 laïi ñang löõng thöõng veà ñaâu ñaây. Con ngöôøi ta sinh ra ñôøi ai ai cuõng coù ngaøy sinh ngaøy töû ñeå cho con chaùu töôûng nieäm baäc sinh thaønh. Rieâng vôùi Thaày, ngaøy côõi haïc quy tieân, Thaày ñaõ khoâng coù moät ai trong gia ñình ñöôïc bieát roõ raøng, chính xaùc chæ vì Thaày sa vaøo tay boïn ngöôøi CS Vieät Minh, vaø vì khieáp sôï tö töôûng huøng traùng, chính nhaân quaân töû ôû Thaày vôùi vaên taøi coù moät khoâng hai nôi coõi trôøi Nam, hoï ñaõ ñem thuû tieâu Thaày. Hoï gieát Thaày cöïc kyø taøn khoác, daõ man. Khoâng phaûi chæ ôû möùc ñoä moät ngöôøi Vieät vì naëng oaùn thuø choàng chaát lôõ ra tay saùt haïi moät ngöôøi Vieät. Maø haõi huøng thay, gheâ rôïn thay, ñaõ cöù nhö boïn xaâm laêng Moâng Coå ngaøy xöa traøn sang nöôùc Vieät gieát daân ta vaäy.

Loøng con boài hoài khoân taû. Nhöng trong nieàm xuùc ñoäng bao la aáy, con boãng thaáy nhuoám leân chuùt möøng vui maø nhieàu naêm tröôùc chöa bao giôø ñoùn nhaän ñöôïc. Nhieàu nhaø vaên nhaø baùo ôû phöông trôøi töï do ñaõ bình taâm nghieâm tuùc ñaët vaán ñeà xeùt laïi, laøm soáng laïi giaù trò vaên hôc vaø chính trò cuûa nhaø hoïc giaû Phaïm Quyønh"

Luùc soáng, Thaày aáp uû moäng cöùu nöôùc giuùp daân, moät mình ñaõ böôùc treân con ñöôøng thieân lyù ñaáu tranh coâ ñôn coâ ñoäc, laém luùc vaãn ngaïi nguøng veà noãi khoù ñöôïc ngöôøi cuøng thôøi bieát ñeán, thaáu cho.

Vaäy nay söï vieäc danh döï aáy ñang dieãn ra trong chieàu höôùng thuaän lôïi, coâng baèng daønh cho ngöôøi khuaát boùng, qua söï phaûn aûnh cuûa caùc nhaø vaên nhaø baùo quoác gia.

Con thaàm nguyeän nôi chín suoái Thaày ñang mæm mieäng cöôøi thanh thoaùt...