Chuùng ta nge noùi nhieàu vaø chia xeû söï lo laéng, chuù taâm veà oâ nhieãm moâi tröôøng, sinh thaùi töï nhieân, veà nguy cô tuyeät chuûng cuûa caùc loaøi sinh vaät, cuøng luùc goùp phaàn baèng caùch naøy, caùch khaùc vôùi caùc nhaø khoa hoïc ñeå baûo veä sinh hoïc coù ñöôïc söï ña daïng. Veà ñoäng vaät, loaøi doäng vaät coù vuù coù nguy cô "maát gioáng" naëng nhaát: 326 loaøi trong toång soá 4400 loaøi, tyû leä 7.45% sau ñoù laø loaøi chim, 231 treân 8600 loaøi, chieám 2.7%. Chæ rieâng ôû Alaska, 10% laøo thuù vaø 5% loaøi chim ñang bò ñe doïa tueît chuûng. Ñoù laø chuùng ta chöa noùi ñeán nguy cô cuûa thaûo moäc (thöïc vaät).

Nhöng coøn ít ngöôøi noùi ñeán söï ña daïng ngoân ngöõ, vaên hoùa cuûa caùc daân toäc, nghóa laø moâi tröôøng, sinh thaùi vaên hoùa. Cuõng nhö ngöôøi ta ít bieát ñeán nguy oc tieâu vong ñang ñe doïa moät soá lôùn ngoân ngöõ nhaân loaïi.

Cho ñeán baây giôø, ngöôøi ta chöa coù con soá chính xaùc veà toång soá ngoân ngöõ theá giôùi. Voeglin thì noùi coù 4500 ngoân ngöõ khaùc nhau; Ruhlen naêm 1987 ñöa ra con soá 5000; Grimmese naêm 1988 noùi coù 6000, môùi ñaây coù nguoàn tin noùi coù 6500 ngoân ngöõ treân theá giôùi. Söï phaân boá ngoân ngöõ cuõng khoâng caân baèng. Chæ rieâng chaâu Phi vaø chaâu Ñaïi Döông ñaõ chieám 81% toång soá vì coù ñeán 4900 ngoân ngöõ, phöông ngöõ. Chaâu Myõ coù khoaûng 900, tyû leä chieám 15%, chaâu AÂu vaø Trung Ñoâng coù 275, chieám 4%. Tình traïng caùc ngoân ngöõ, phöông ngöõ ñaõ cheát, hoaëc ñang treân ñöôøng tieâu vong noùi chung raát caáp baùch. Beân döôùi laø baûng ghi nhaän söï vieäc naøy.(xem baûng)

Ñoâng Nam AÙ laø moät trong nhöõng vuøng coù soá löôïng lôùn ngoân ngöõ cuûa theá giôùi. Caùc ngoân ngöõ naøy gaàn guõi vôùi coäi nguoàin vaø ít bò aûnh höôûng ngoân ngöõ cuûa caùc ngoân ngöõ coù theá maïnh. Söï vieäc ngoân ngöõ thieåu soá bò bieán maát ñang ôû möùc ñaùng baùo ñoäng. Tình traïng thieáu nghieân cöùu lieân heä giöõa ngoân ngöõ vaø caùc phöông ngöõ, thoå ngöõ, caùc saéc daân thieåu soá daân toäc ít ngöôøi thöôøng bò goäp vaøo caùc saéc daân ñoâng ngöôøi hôn ôû vuøng naøy laø vaøi trong soá caùc nguyeân do caøng laøm caùc phöông ngöõ deã bò tieâu vong. Caùc nhaø khoa hoïc tieân ñoaùn, chæ rieâng ôû Nam Döông, trong soá 500 ngoân ngöõ hieän coù, vaøo cuoái theá kyû XXI seõ chæ coøn laïi chöøng 50 thoâi.

Noùi chung nhöõng saéc daân coù soá daân töø 200 ñeán 1000, vuøng chaäm tieán, vuøng heûo laùnh, vuøng kinh teá yeáu keùm deã bò maát tích ngoân ngöõ.

Moät soá nhaø ngoân ngöõ hoïc cho raèng moãi naêm coù ñoä 12 ngoân ngöõ treân theá giôùi bò tieâu vong. Coù taøi lieäu ñöa ra tyû leä 50 % ngoân ngöõ seõ bò vaéng boùng trong voøng moät theá kyû, coù theå seõ coù töø 2000 ñeán 3000 ngoân ngöõ seõ bò tieâu vong. Trong soá 6500 ngoân ngöõ ñang ñöôïc söû duïng khaép theá giôùi, chæ coøn laïi khoaûng 3500 – 4000 tieáng noùi ñöôïc truyeàn laïi cho caùc theá heä tieáp noái, soá coøn laïi (2500 – 3000) chæ ñöôïc truyeàn laïi raát ít, hoaëc khoâng ñöôïc truyeàn laïi, vì nguyeân do naøy hay nguyeân do khaùc, seõ saün saøng bò tieâu vong.

Tính theo caùc nöôùc coù nhieàu ngoân ngöõ, phöông ngöõ nhaát, ngöôøi ta coù:

Möôøi ba nöôùc khaùc moãi nöôùc coù töø 100 ñeán 160 ngoân ngöõ, phöông ngöõ. Ñoù laø Myõ, Phi Luaät Taân, Nga, Maõ lai, Perou, Sudan, Tanzania, Ethiopia, Chad, New Hebrides, Coäng hoøa Trung Phi, Mianma, vaø Nepan. Nhö vaäy, chæ rieâng 22 quoác gia naøy ñaõ coù khoaûng 5000 ngoân ngöõ, phöông ngöõ roài. Nhöõng bieán ñoäng trong laõnh vöïc ngoân ngöõ, tình traïng kinh teá, ñôøi soáng xaõ hoäi, söï buøng noå thoâng tin ñieän töû ôû caùc nöôùc naøy seõ coù aûnh höôûng maïnh, khieán cho ngoân ngöõ bò maát ñi nhanh choùng hôn. Do ñoù, Michael Krauss tieân ñoaùn raèng 90% ngoân ngöõ theá giôùi seõ bò bieán maát vaøo cuoái theá kyû XXI. Nguy cô goác cuûa tình traïng hieän nay laø hieän töôïng quy tuï, phaân taùch trong vieäc veõ laïi baûn ñoà chính trò theá giôùi. Ñaëc bieät laø söï tan raõ cuûa khoái coäng saûn vaø thay ñoåi theá chính trò ôû Ñoâng AÂu. Thöù nöõa, nhöõng khoù khaên veà kinh teá nhö thieáu ngaân saùch chi cho vieäc phaùt trieån vaên hoùa, nghieân cöùu ngoân ngöõ caùc daân toäc thieåu soá. Moät ñieàu kieän taát yeáu lieân heä tôùi söï toàn vong cuûa moät ngoân ngöõ laø daân soá. Noùi roõ hôn laø neáu khoâng coøn ngöôøi saéc daân noùi thöù tieáng meï ñeû ñoù, tieáng noùi ñoù seõ bieán maát.

So saùnh tình traïng ngoân ngöõ nguy caáp vôùi nguy cô tieâu vong caùc loaøi sinh vaät treân theá giôùi, ngöôøi ta nhaän thaáy raèng ngoân ngöõ coù nguy cô bò tieâu vong lôùn hôn nhieàu so vôùi caùc loaøi sinh vaät.

Ngoân ngöõ laø phöông tieän truyeàn thoâng tin cuûa con ngöôøi vaø cuõng laø phöông iteän suy tö. Ñoái vôùi moãi daân toäc, ngoân ngöõ ñöôïc taïo thaønh vaø phaùt trieån trong lòch söû haøng maáy traêm naêm, maáy nghìn naêm, goùp phaàn thoáng nhaát daân toäc, laø phöông tieän truyeàn laïi kinh nghieäm, tri thöùc taïo neân vaên hoùa cuûa moãi daân toäc. Coù nhieàu ñònh nghóa veà vaên hoùa, nhöng ñònh nghóa naøo thì ngoân ngöõ cuõng giöõ vai troø chính yeáu cuûa vaên hoùa. Ngoân ngöõ laø bieåu tröng baûn saéc vaên hoùa daân toäc, laø quyeàn sôû höõu, laø taøi saûn thieâng lieâng cuûa ñaát nöôùc.

Baûo veä ngoân ngöõ caùc daân toäc chính laø baûo veä baûn saéc vaên hoùa daân toäc. Treân bình dieän giao löu ña vaên hoùa coù theå noùi raèng, maát moät ngoân ngöõ laø theá giôùi maát ñi moät phaàn ña daïng vaên hoùa nhaân loaïi. Hôn nöõa, chính con ngöôøi chòu söï taùc ñoäng tröïc tieáp cuûa haäu quaû tieâu vong ngoân ngöõ. Maát ngoân ngöõ laø maát ñi neùt ñaëc thuø cuûa moãi caù nhaân, moãi coäng ñoàng. Maát ngoân ngöõ coù theå ñöa ñeán nhöõng maát maùt khaùc nhuh gia ñình bò tan vôõ, thaát baïi trong giaùo duïc nhaø tröôøng, xaõ hoäi bò xaùo troän.

Nhö ñaõ noùi caùc ngoân ngöõ bò ñe doïa tieö vong chæ xaûy ra ôû nhöõng coäng ñoàng coù vò theá xaõ hoäi thaáp, keùm phaùt trieån, noùi roõ hôn laø nhöõng saéc daân raát caàn töïa tri thöùc giaù trò cuûa coäng ñoàng loaøi ngöôøi noùi veà theá giôùi. Chuùng ta quyù vaø uûng hoä vieäc gìn giöõ ngoân ngöõ caùc daân toäc, nhöõng maàm quyù cuûa kho taøng ngoân ngöõ, vaên hoùa, vaên minh nhaân. Baûo veä moâi tröôøng, sinh thaùi töï nhieân (baûo veä caùc loaøi thuù, chim bò ñe doïa tuyeät chuûng) laø vieäc caáp baùch y nhö vieäc phaûi baûo veä moâi tröôøng, sinh thaùi vaên hoùa. Caùc ngoân ngöõ ñeàu coù giaù trò nhaân vaên nhö nhau, kho taøng caùc ngoân ngöõ treân theá giôùi laø taøi saûn quyù baùu chung cuûa nhaân loaïi.

Baûo toàn söï ña daïng ngoân ngöõ coù taàm quan troïng vôùi vieäc nghieân cöùu ngoân ngöõ hoïc. Maát ñi moät phuông ngöõ naøo laø maát ñi nguoàn taøi lieäu ñaét giaù cho ngoân ngöõ hoïc. Nhö Crowford ñaõ nhaän xeùt, maát ñi moät ngoân ngöõ laø maát ñi moät cöûa soå hieám quyù nhìn vaøo theá giôùi tinh thaàn cuûa con ngöôøi. Tieáng noùi chöõ vieát seõ chòu thieät thoøi vaø trôû neân ngheøo naøn, voâ vò, neáu 90% ngoân ngöõ loaøi ngöôøi, nhö döï ñoùan laø seõ bò tuyeät tích trong theá kyû XXI! Chuùng ta nhôù laïi caâu cuûa Phan Khoâi: "Seõ chæ nôû coù ñoäc moät loaïi hoa vaïn thoï". Coù hai quan nieäm thaùi ñoä cuûa xaõ hoäi ñoái vôùi vaán ñeà ngoân ngöõ bò tieâu vong ôû caùc nöôùc ñaõ phaùt trieån vaø caùc nöôùc chaäm tieán.

a- Caùc nöôùc chaäm tieán, hay keùm phaùt trieån thuoäc chaâu AÙ, chaâu Phi vaø moät soá ôû chaâu Myõ, nôi ñang coù nhieàu ngoân ngöõ, phöông ngöõ, baän lo nhöõng vaán ñeà caáp baùch öu tieân. Ñoù laø nhöõng moái lo veà kinh teá, xaõ hoäi, taøi chính neân chöa chuù taâm ñeán vieäc baûo toàn vaên hoùa, phöông ngöõ saéc daân thieåu soá. Ví duï öu tieân cho daân laø côm aên aùo maëc ñaõ. Caâu noùi : Coù thöïc môùi vöïc ñöôïc ñaïo" thaät ñuùng vaøo tình traïng naøy.

b- Trong khi caùc nöôùc phaùt trieån ôû Taây AÂu, ñaõ coù thôøi gian daøi toû ra thôø ô vôùi vaên hoùa, ngoân ngöõ daân toäc thieåu soá, maëc cho nhöõng baø con ngheøo ñoù tieâu vong. Hieän nay hoï ñaõ quan taâm ñaëc bieät ñeán söï baûo toàn vaên hoùa, ngoân ngöõ thieåu soá. Quan nieäm vaø thaùi ñoä naøy ñeán noãi coù theå ñöôïc coi nhö nhö moät muïc tieâu cuûa xaõ hoäi haäu coâng nghieäp. Taïi chaâu Ñaïi Döông, chính quyeàn coá gaéng phuïc hoài caùc thoå ngöõ cuûa ñaïi luïc UÙc laäp nhieàu tröôøng trung taâm, khuyeán khích thoå daân ñeán hoïc vaø ñaõ coù keát quaû khaû quan. Tröôøng hôïp ngoân ngöõ New Hebrew ñöôïc phuïc hoài laø tröôøng hôïp raát ñaëc bieät. Ñoù laø do coâng lao cuûa ngöôøi Do Thaùi, ñaõ chuû tröông vaø töï thöïc hieän.

Taïi Phaùp töø naêm 1794 ñeán naêm 195 l coù luaät caám söû duïng caùc ngoân ngöõ thieåu soá vaø caùc phöông ngöõ tieáng Phaùp. Ñeán naêm 1971, Phaùp ñaõ boû luaät caám söû duïng tieáng Breton, Basque, Catalan, Corsican. Taïi Na Uy suoát 50 naêm, tieáng Saami (ngöôøi Lapps) bò caám khoâng ñöôïc daïy cho ngöôøi Saami, nhung ngaøy nay ñaõ coù tröôøng daïy tieáng naøy, ñaõ coù trung taâm vaên hoùa Saami. Thôøi gian gaàn ñaây, taïi Taây AÂu, ngöôøi ta coù ngaân saùch ñeå laøm soáng laïi, phuïc hoài caùc ngoân ngöõ nhö Breton, Corsican ôû Phaùp, Wallis ôû Anh; Fritz ôû Hoøa Lan...

Tình traïng nguy cô ngoân ngöõ thieåu soá bò tieâu vong vaø ñe doïa tieâu vong ñaõ khieán caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc, daân toäc hoïc, söû hoïc, lo laéng maát ñi nhöõng kho baùu vaên hoùa treân theá giôùi. Taïi Hoäi nghò Ngoân ngöõ hoïc Quoác teá laàn thöù 14 taïi Baù Linh, naêm 1987, nhieàu ñaïi dieän ñaõ noùi leân moái quan taâm naøy, khoâng nhöõng sôï bò maát ngoân ngöõ ôû AÁn Ñoä, chaâu Ñaïi Döông, maø coøn ôû chaâu Phi, Nam vaø Baéc Myõ. Ñeán Hoâi nghò laàn thöù 15 thaùng 8 naêm 1992 taïi Quebec, Gia naõ ñaïi, chuû ñeà thaûo luaän chính laø nguy cô tieâu vong ngoân ngöõ treân theá giôùi.

Ñieàu nguy haïi vaø ñaùng tieác laø raát nhieàu phöông ngöõ bieán maát maø ngöôøi ta chöa coù dòp nghieân cöùu ñeán hay nghieân cuùu saâu hôn. Caùc ngoân ngöõ cöù maát daàn ñi trong khi con ngöôøi môùi chæ coù nhöõng yù nieäm caên baûn veà caùc ngoân ngöõ ñang toàn taïi. Trong Hoäi nghò Ngoân ngöõ naøy ñaõ ñöa ra nhöõng ñeà nghò vôùi UNESCO ñeå caùc nöôùc lieân heä löu taâm, nhaèm baûo toàn caùc ngoân ngöõ cho caùc theá heä mai sau.

Theo giôùi ngoân ngöõ hoïc, daân toäc hoïc, vaên hoùa hoïc thì moät trong caùc phöông caùch laø phaûi thu thaäp taøi lieäu, nghieân cöùu, saép xeáp, heä thoáng hoùa caùc ngoân ngöõ coù nguy cô bò tieâu vong. Cuoán "Saùch ñoû" noùi veà nguy cô naøy ñaõ ñöôïc UNESCO coâng nhaän, ngaøy 17 thaùng 6 naêm 1992, nhaän ñònh raèng nhieäm vuï caên baûn laø tieáp tuïc thu thaäp tin töùc caùc ngoân coù nguy cô tieâu vong, veà vò theá vaø möùc caàn thieát phaûi nghieân cöùu chuùng. Moät ngaân haøng taøi lieäu veà caùc ngoân ngöõ nguy caáp ñaõ ñöôïc thaønh laäp ôû Ñaïi hoïc Tokyo, Nhaät baûn.

Taøi lieäu veà caùc ngoân ngöõ bò nguy caáp ôû nhieàu vuøng, nhieàu quoác gia ñaõ ñöôïc coâng boá, thaûo luaän taïi caùc hoâi nghò quoác teá. thaùng 3 naêm 1993 ôû Vieät Nam; thaùng l0 naêm 1995 ôû Nhaät baûn; thaùng l0 naêm 1997 ôû Hoøa Lan; gaàn ñaây nhaát, ngaøy 25- 27 thaùng 8 naêm 1998, taïi Anh. Quyõ caùc Ngoân ngöõ coù nguy cô tieâu vong (Foundation for Endangered Languages) ñaõ toå chöùc laàn thöù nhì cuoäc Hoäi thaûo vaán ñeà lieân quan. Taïi caùc cuoäc hoäi thaûo, caùc chuyeân gia, quaûn lyù, nhöõng ngöôøi hoaït ñoäng chính trò, nhöõng toå chöùc töø thieän ñaõ trình baøy tình hình ngoân ngöõ bò tieâu vong vaø nhöõng coâng vieäc phaûi laøm ñeå duy trì, baûo toàn chuùng ôû khaép moïi vuøng treân theá giôùi.

Chuùng ta hy voïng nhöõng coá gaéng noùi treân tuy muoän vaø chaäm nhöng seõ daàn daàn thu ñöôïc keát quaû toát.

(Tham khaûo taøi lieäu cuûa UNESCO)