Vaên hoïc söû Vieät Nam ta coù ghi ba nöõ só noåi danh: Ñoaøn Thò Ñieåm, Baø huyeän Thanh Quan (töông truyeàn teân laø Nguyeãn Thò Hính) vaø Hoà Xuaân Höông. Trong ñoù Xuaân Höông khoâng troäi tieáng nhaát thì cuõng laø vò taøi nöõ dò thöôøng hôn caû. Dò thöôøng ñeán ñoä taùc phaåm ñöôïc caùi vinh döï ít coù, laø bò khai tröø trong haàu heát caùc saùch giaùo khoa! Vì thi vaên cuûa naøng, neáu cho laø phoùng ñaõng, thì phaåm-töø naøy chæ laø loái noùi xuoâi ñôõ ñoøn maø thoâi... Hôn nöõa, thôøi ñaïi naøng soáng ñaâu ñaõ ñeán ñoài phong baïi tuïc quaù côõ, khieán sui - hay giaûi thích - söï taùo baïo cuûa vaên ngheä só!

Tuy khoâng tìm ra ñöôïc baèng chöùng xaùc thöïc veà naêm sinh cuûa nöõ só, song cuõng coù moät vaøi moác giuùp ta suy luaän ñöôïc: Xuaân Höông soáng cuøng thôøi vôùi nhöõng ngöôøi tieáng taêm, nhö Phaïm Ñình Hoå, taùc giaû nhieàu saùch giaù trò vaø nhö Nguyeãn Hueä - baäc anh huøng ñaïi thaéng quaân Taøu naêm 1788. Nguyeãn Hueä sinh naêm 1752. Phaïm Ñình Hoå naêm 1768.

Nguyeãn Hueä nguyeân hoï Hoà teân tuïc laø Thôm, con cuûa Hoà Phi Phuùc, cuøng queâ ôû Ngheä An vôùi Hoà Phi Dieãn, thaân phuï Hoà Xuaân Höông, Cuøng queâ, cuøng hoï, neáu suy ra laø thaân thích vôùi nhau, e mang tieáng cho nhaø giaøu vay theâm! Xem naêm sinh cuûa Phaïm Ñình Hoå vaø cuûa Hoà Thôm, chuùng ta coù theå ñoaùn giaø laø Xuaân Höông ñaõ chaøo ñôøi trong khoaûng 1770 - 1775.

Maáy khoa höông thi khoâng ñaäu caû, Hoà Phi Dieãn ñöông laø nho sinh, xoay laøm thaày ñoà daïy treû maø cuõng thaáy khoù soáng trong ñaát Ngheä ñoàng chaùy coû khoâ, neân phaûi lang thang ra Baéc, ñeå vôï ôû queâ coi moà maõ gia tieân. Baûo boïc ít laâu ôû tænh Haûi döông, baáy giôø ñaõ ngoaøi boán möôi, oâng gaù nghóa vôùi moät baø hoï Haø cuõng chöøng ba chuïc. Baø naøy chuoäng cai phong ñoä nhaø nho, laïi thaáy veû ngöôøi hieàn laønh nhaõ nhaën, neân chòu laøm vôï leõ mieãn laø ñöôïc soáng rieâng vôùi choàng.

ÔÛ tænh nhoû nghe cuõng khoù möu sinh oâng ñoà ñem vôï môùi veà Thaêng Long ñeå kieám choã daïy ñoâng treû hôn. OÂng tìm ñöôïc ngoâi nhaø roäng raõi ôû phöôøng Khaùn Sôn ven Hoà Taây (vuøng vöôøn Baùch Thuù ngaøy nay, nôi naøy hieän coøn ñaøi Khaùn Xuaân). Ngöôøi loái xoùm ai cuõng meán oâng laø ngöôøi coù taùc phong ñaïo ñöùc, laïi nghe gioïng noùi troï treï neân thöôøng goïi laø oâng ñoà Ngheä chöù khoâng neâu teân. Chính ôû khu ngoaïi thaønh "coû caây chen ñaù laù chen hoa" naøy, Xuaân Höông ñaõ chaøo ñôøi vaøo moät ngaøy muøa xuaân. Hai chöõ teân laø cha ñaët cho, laáy nghóa höông muøa xuaân vaø cuõng laø höông treân ñaøi Khaùn xuaân.

OÂng ñoà Ngheä saùu naêm sau ñoù boãng töø traàn vì moät côn baïo beänh, ñeå laïi vôï con trong hoaøn caûnh ngheøo naøn. Nhöng baø ñoà laø ngöôøi ñaûm ñang, tuy vaát vaõ veà möu sinh nhöng khoâng ngaàn ngaïi cho con gaùi theo ñoøí buùt nghieân ñeå giöõ coát caùch con nhaø: giaáy raùch coøn leà khoâng nhö thoùi thöôøng, sôï con gaùi hoïc chöõ deã hö thaân. Nhôø vaäy maø Xuaân Höông ñöôïc goùp maët trong laøng vaên töï, ñem thieân taøi toâ ñieåm cho ngoân ngöõ nöôùc ta theâm phaàn boùng baûy tinh vi, cho tö töôûng daân ta ñôõ phaàn giaùo ñieàu cöùng ngaéc.

TAØI HOA CHÔÙM NÔÛ

Moät thieáu nöõ ñöôïc nhieàu nho só ñöông thôøi caûm meán, aét laø coù taøi loãi laïc ñaõ ñaønh, nhöng ai cuõng nghó, vaø cuõng muoán, coâ coù dung nhan caù laën nhaïn sa nöõa, cho löông toaøn höông saéc. Hay ñaâu taïo hoùa thöôøng gheùt chö toaøn neân ai ñöôïc choã naøy laïi hoûng choã kia!

Theo tuïc truyeàn thì Xuaân Höông coù nöôùc da ngaêm ngaêm, maù ñieåm ñaây ñoù vaøi nuï roã hoa. Tính naøng ngay thaúng, gaëp ai aên yù thì noùi naêng duyeân daùng maën maø, nhöng laïi khoâng theå khoâng dieãu côït ñoâi khi soã saøng ñoái vôùi nhöõng anh hay chöõ loûng maø veânh vang töï ñaéc.

Thieân tö dónh ngoä, hoïc moät hieåu möôøi, neân ñöôïc thaày yeâu baïn neå, naøng laïi roäng xem nhöõng saùch söû oâng ñoà Ngheä ñeå laïi neân môùi 13, 14 tuoåi ñaàu maø voán hoïc uaån suùc ít ai bì kòp. Ñieàu laøm cho ngöôøi ta kính dò laø naøng xuaát khaåu thaønh chöông, khoù coù ngöôøi daùm cuøng naøng xöôùng hoïa.

Moät buoåi tröa noùng böùc naøng ngoài chôi ôû haøng hieân tröôøng hoïc, ngoïn gioù hiu hiu laøm cho thieâm thieáp nguû queân, khaên aùo coù hôi xoác xeách. Ba boán caäu hoïc sinh xuùm laïi, chæ troû cöôøi ñuøa laøm naøng chôït tænh. Theá laø khoâng chuùt theïn thoø, cuõng khoâng hôøn doãi, naøng

ñoïc ngay taùm caâu chænh cheän luaät Ñöôøng:

Maø ôû khoâng xong thaät, vì Xuaân Höông thöøa bieát maây anh naøy chæ hay quaáy phaù chöù khoâng coù taøi hoïa thô. Coù taøi hoïa thô laø maáy anh hoïc gioûi noùi naêng hoaït baùt, thöôøng tuï hoäi vôùi Xuaân Höông ñeå baøn luaän vaên chöông ôû saân tröôøng, nhöõng khi thaày nghæ tröa hay ñi vaéng.

Hoï thöôøng khaùo nhau caùc chuyeän thôøi söï ôû ñoù ñaây ñeå gôïi höùng cuøng nhau ngaâm vònh, vaø ñeàu ñoàng yù laø duøng tieáng noâm tröôùc heát ñeå ñôõ meät oùc sau nhöõng giôø nghieàn chöõ Haùn, vaø ñeå nuoâi caùi cao voïng phaùt huy nhöõng traïng töø linh ñoäng ñeå toû raèng tieáng ta hay hôn chöõ taøu.

Veá quan ñieåm naøy, moät anh phaùt bieåu:

_ Nhaát ñònh hay hôn. Khoâng phaûi "duø trong duø ñuïc, ao nhaø vaãn hôn" maø ao nhaø nhaát ñònh laø trong. Toâi thöû ñoïc anh em nghe baøi thô vònh caûnh taùt nöôùc maø chò Höông laøm hoâm noï:

Xì xoøm ñaùy nöôùc ñaàu nghieâng ngöûa

Khoâng noùi ñeán nhöng aån yù naèm trong caùc chöõ naéng cöïc, teø, khe, ba goùc, daïng hang, ñaày pheø thöû hoûi coù chöõ Haùn naøo dòch noåi leõo ñeõo, leânh ñeânh, xì xoøm, nhaáp nhoåm, nghieâng ngöûa, vaét ve khoâng naøo?

Ñöôïc anh em taùn ñoàng, Xuaân Höông cao höùng noùi:

_ Caùc anh quaù khen ñaáy chöù, maáy caâu tuïc taèn aáy coù ñaùng gì!

_ Ñoá tuïc maø giaûng thanh môùi thuù chöù!

_ Em chæ muoán noùi raèng neáu ta ñònh duøng noâm thay chöõ, thì ta phaûi hoïc hoûi laãn nhau ñeå duøng tieáng noâm cho ñuùng caùch. Em ñoïc thöû caâu naøy ñeå phieàn caùc anh hoïa cho:

Khoâng noùi anh cuõng roõ laø trong caâu hoïa caám duøng chöõ heïp tröôùc vaàn hoøi ñaáy nheù!

Thì laøm gì coù tieáng naøo khaùc ñi vôùi hoøi?

Moät anh beøn gôõ bí baøng caùch noùi laùi:

Vaø thaùch Xuaân Höông haï ñöôïc troùt loït moät caêu vaàn uoâng.

Laïi khoâng coù chöõ naøo ñi vôùi uoâng cho coù nghóa.

Xuaân Höông tìm ra loái thoaùt:

Keå ra xuoâi ñaáy, nhöng coù ngöôøi cheâ: ñöùng tröôùc caùi chuoâng maø khoâng noùi ñöôïc caâu gì hay ho hôn laø ñaáy caùi chuoâng, thì ra ñaõ ngoïng coøn theâm ñaàn ñoän...

Moät hoâm, trong buoåi hoïp, coù anh nhaéc laïi caâu chuyeän thaày vöøa môùi keå. Khi cuï traïng Maïc Ñónh Chi sang söù Trung Hoa, vua Taøu thöû taøi, cho thò veä caàm chieác quaït giô leân vaø ñaùnh moät tieáng troáng, töùc laø ra ñaàu ñeà vònh caùi quaït. Cuï traïng vieát: chaûy vaøng nung ñaù, trôøi ñaát nhö loø löûa, ngöôi vaøo luùc aáy ñaéc duïng nhö Y, Chu; Gioù baéc laïnh luøng, möa tuyeát ñaày ñöôøng, ngöôøi vaøo luùc aáy, cheát ñoùi nhö Di, Teà – Theâm caâu trong luaän ngöõ: ai duøng thì laøm, khoâng thì ñeå ñoù, chæ ngöôi vôùi ta coù nhö theá ö?

Vaø pheâ bình

_ Luaän veà caùi quaït nhö theá thaät laø thaáu ñaùo: haønh taøng laø thaùi ñoä quaân töû cuûa nhaø nho.

_ Nhöng ñaáy laø veà trieát lyù. Coøn veà phaàn taø thöïc töôûng cuõng neân noùi ra cho raønh reõ, caùch vaät maø...

_ Phaàn naøy daønh cho chò Höông nheù! Chæ coù chò môùi laøm ñöôïc ra troø...

Xuaân Höông móm cöôøi:

_ Caùc anh chôù quaù khen...

Ngöøng giaây taùt, naøng noùi:

_ Caám cöôøi ñaáy!

Roài chaäm raõi ngaâm:

Che ñaàu quaân töû luùc sa möa

Maáy anh baøn taùn:

_ Hay, hay quaù! Laïi ñuùng nöõa! Hai chöõ saâu, xaâu, thaät tuyeät, vöøa laø saâu hoaém laïi vöøa xaâu caùi nan quaït. Kheùp laïi thì giöõa laø caùi nan hai beân giaáy chaû thöøa ra laø gì! Coù ñieàu eâ cho maët anh huøng vôùi ñaàu quaân töû... Nhöng ñeán luùc phaønh phaïch thì queân heát!

Xuaân Höông cöôøi:

_ Ñeå em laøm baøi khaùc taï loãi vôùi anh huøng quaân töû vaäy:

Hoàng hoàng maù phaán duyeân vì caäy

Maáy anh laïi traàm troà:

_ Moûng, daày, roäng, heïp, nhöõng öôùc löôïng thaät lyù thuù. Nhöng hay nhaát trong baøi laø chöõ caäy. Vöøa laø nhöïa quaû caäy ñeå phaát cho giaáy dính vaøo nan quaït, laïi vöøa laø caäy coù caùi ñeå vua yeâu. Caùi quaït cuûa chò gheâ gôùm thaät...