Neáu noùi veà neàn vaên hoïc laâu daøi vaø lieân tuïc nhaát thì quaû Trung Hoa xöùng ñaùng ñöùng ôû ngoâi vò saùng giaù nhaát trong neàn vaên hoïc söû theá giôùi. Maëc duø, laø moät quoác gia luoân luoân soâi ñoäng bôûi nhöõng bieán coá chính trò, song khoâng vì vaäy maø laøm suy suïp ñi neàn vaên hoïc ôû ñaát nöôùc roäng lôùn coù laém bieán coá naøy.

Keå töø khi nhaø Chu laäp quoác ven theo löu vöïc soâng Hoaøng Haø, ñeán nay ngoùt treân ba nghìn naêm lòch söû, neàn vaên hoïc ñaát nöôùc naøy ñeàu ñaën naåy nôû vaø vöôn leân duø ñaõ phaûi traûi qua bao noãi thaêng traàm cuûa lòch söû...

Ngaøy nay Trung Hoa thöôøng töï haøo coù caû moät kho taøng vaên hoïc voâ giaù, vaø moät khoái tröõ löôïng thi ca gaàn nhö baát taän, ñoù chính laø loaïi thi ca daân gian coù tröôùc Kinh Thi - veà sau ñöôïc thu thaäp laïi bôûi caùc quan lo veà leã nhaïc cuûa vöông trieàu "phoå nhaïc cho thô", muïc ñích laøm phong phuù theâm aâm ñieäu vaø laøm taêng theâm giaù trò veà noäi dung cuûa noù. Tuy coù laâu ñôøi, song le caùc trieàu ñaïi keá tieáp sau ñoù saùp nhaäp caùc caâu ca dao tröôùc vaø trong thôøi nhaø Chu vaøo chung moät toång taäp Kinh Thi, töùc toång taäp thi ca ñaàu tieân cuûa Trung Hoa.

Nhö ñaõ noùi ôû ñoaïn treân Thi ca daân gian xuaát hieän ngay thôøi kyø kinh Thi ra ñôøi, coù nghóa tröôùc caû thôøi Ñoâng Chu, thôøi kyø vaên töï coøn chöa coù, vieäc phoå bieán chæ baèng caùch truyeàn khaåu. Ca dao ña phaàn ñeàu coù tính tröõ tình neân coù phaàn phong phuù veà aâm ñieäu.

Nhôø vaøo lôøi leõ trong ca töø truyeàn laïi maø chuùng ta môùi laàn ra ñaàu moái bieát ñöôïc phaàn naøo veà ñôøi soáng cuûa ngöôøi xöa. Nhö chuùng ta ñöôïc bieát töø hình thöùc ñeán noäi dung cuûa nhöõng baøi thi ca daân gian vöøa ñôn giaûn, vöøa chaát phaùc, chaân thaønh, laïi vöøa noùi leân tình tieát cuûa moät daân toäc... Nhö baøi "Kích Nhöôõng Ca" xuaát hieän töø ngay thôøi thöôïng coå ñöôïc ghi laïi trong Ñeá Vöông Theá Kyû:

Ñoù laø moät böùc tranh thaät ñôn giaûn nhöng moâ taû moät caùch chaân thaønh:

"Khi maët trôøi moïc leân thì laøm vieäc, (ñeán) khi maët trôøi laën thì nghæ. Ñaøo laáy gieáng maø uoáng, caøy ruoäng laáy maø aên... (Troâng ñôïi) ñöùc vua giuùp ta? (chuyeän aáy) khoâng heà coù."

Coù nhieàu tranh caõi veà baøi ca dao baát huû naøy, coù ngöôøi cho raèng noù xuaát hieän töø thôøi ñeá Nghieâu - thuôû ngöôøi daân soáng trong caûnh trong eâm ngoaøi aám, ñaát nöôùc khoâng coù moái hieàm thuø, oaùn haän, cuõng chaúng coù chieán tranh, nguùt ngaøn khoùi löûa... Saùch Thi töû ñaõ moâ taû caûnh ñaát nöôùc thanh bình ñoù trong baøi "Nam Phong Ca" - moâ taû caûnh vua Thuaán ñaøn Nguõ Huyeàn Caàm ca baøi Nam Phong - maø caùc nhaø bieân khaûo tìm thaáy hình aûnh naøy trong Khoång Töû Gia ngöõ:

Ñaây laø moät baøi ca dao khoù loøng tìm thaáy ñöôïc ôû caùc lôøi ca dao khaùc noùi leân caûnh thanh bình:

Trong thi ca bình daân cuûa Trung Hoa cho chuùng ta thaáy laém böùc tranh tuyeät taùc nhö baøi "Nguõ Töû Chi Ca" maø ta ñoïc ñöôïc trong Nguï Coå Vaên Thöôïng Thö, hoaëc nhö baøi Caùt Thieân Thò Chi trong Laõ Thò Xuaân Thu hoaëc baøi Laïp Töø cuûa Y kyø thò:

Ñaát (kia) laïi trôû veà moà, nöôùc (ñoù) thì trôû laïi vuõng saâu, coân truøng khoâng heà phaù, coøn thaûo moäc trôû veà vôùi ao hoà.

Baøi ca dao naøy, chuùng ta thaáy ñöôïc neáp soáng cuûa ngöôøi thôøi coå ñaïi... Hình aûnh aáy noùi leân ñôøi soáng aám eâm trong caûnh thanh bình, no aám... Tuy nhieân, ñaát nöôùc Trung Hoa khoâng phaûi luùc naøo cuõng tôï maûnh göông trong cuûa maët nöôùc hoà thu khoân gôïn soùng, luùc naøo cuõng thanh bình, thònh trò! Khoâng phaûi vaäy. Ñaát nöôùc roäng meânh moâng naøy khoâng coøn lieân tuïc coù cuoäc soáng nhö caùc ñôøi vua Nghieâu,Thuaán... ñeå cuøng nhau ñaøn ca nhaûy muùa nhö trong baøi "Caát Thieân Thò Chi Ca" ghi leân hình aûnh ba ngöôøi xuùm laïi sôø caùi ñuoâi traâu, ñan tay cuøng nhaûy muùa noùi leân tinh thaàn vui höôûng caûnh thaùi bình cuûa ngöôøi thôøi coå ñaïi nöõa... maø baét ñaàu ñi vaøo caûnh chieán tranh, cheát choùc...

Tröôùc tieân caùc daân ca coå truyeàn tuïng trong daân chuùng nhö "Daân Ca Coå Hung Noâ" maø saùch Haùn Thö ñaõ ghi laïi hình aûnh cuûa nhöõng coâ gaùi vöøa lo sôï nhan saéc cuûa mình bò maát maùt ñi, vöøa lo cho ñaøn gia suùc mình maát ñi phaàn ñoâng ñaûo nöõa:

Ñaùnh maát ñi nuùi Yeân Chi cuûa chuùng toâi, khieán cho nhan saéc cuûa ngöôøi phuï nöõ chuùng toâi ñaâu coøn nöõa. Ñaùnh maát nuùi Ki Lieân sôn cuûa chuùng toâi, ñaõ laøm cho ñaøn gia suùc cuûa chuùng toâi bôùt ñi phaàn ñoâng ñaûo.

Töø doøng thi ca bình dò phaùt xuaát töø trong loøng daân gian vaø chính quaàn chuùng ñaõ quaûng baù, gìn giöõ ñeå bieán thaønh moät kho taøng vaên hoïc voâ giaù. Ca dao chính laø loaïi thi ca tröõ tình chöùng toû raèng moïi thöù vaên hoïc coù tính ngoân ngöõ laøm rung ñoäng loøng ngöôøi ñeàu baét nguoàn ôû thi ca. Vaäy thi ca laø aâm höôûng tieâu bieåu cho rung ñoäng cuûa traùi tim. Ta coù theå tìm thaáy trong baøi Ñaïi töï cho raèng "Thi ca laø loái thoaùt cuûa chí; ñoù laø noùi khi noù coøn ôû taâm, nhöng khi maø phaùt ra roài thì ñöôïc goïi laø "thi"; tænh ñoäng beân trong maø xuaát hieän bôûi lôøi noùi, khi maø lôøi noùi khoâng ñuû dieãn taû cho neân phaùt ra ta thaùn, ta thaùn maø khoâng ñuû trôû neân ca vònh, ca vònh khoâng ñuû aét seõ ñöa ñeán chaân tay phaûi muùa may quay cuoàng... (Thi giaû, chi chi sôû chi daõ. Taïi taâm vi chí, phaùt ngoân thi vò. Tænh ñoäng ö trung nhi hình ö ngoân, ngoân chi baát tuùc coå ta thaùn chi, ta thaùn chi baát tuùc coá vònh ca chi, vònh ca chi baát tuùc baát tri thuû chi vuõ chi, tuùc chi ñaïo chi daõ.)

Vaø Chu Hy cuõng ñaõ noùi: "Con ngöôøi khi môùi sinh ra ñaõ voán tónh, aáy ñoù laø tính trôøi. Caûm xuùc vaät maø ñoäng bôûi chöng vì caùi duïc cuûa tính. Than oâi! ñaõ coù caùi duïc (trong taâm) aét khoâng theå khoâng suy tö, maø khi ñaõ suy tö thì aét khoâng theå khoâng theå khoâng noùi ra (caùi yù töôûng cuûa mình), ñaõ noùi ra thì aét noùi chaúng cuøng, ñeán phaûi phaùt xuaát ôû töï ta vònh thaùn, thì khoâng traùnh phaûi coøn vaän duïng aâm höôûng tieát taáu töï nhieân... khoâng sao döùt ñöôïc... AÁy laø nguoàn thô ñoù vaäy.
(Nhaân sinh chi tónh, thieân chi tính daõ, caûm ö vaät nhi ñoäng, tính chi duïc daõ. Phuø kyø höõu duïc hyû, taéc baát naêng voâ tö, kyù höõu tö hyû, taéc baát naêng voâ ngoân, kyù höõu ngoân hyû, taéc ngoân chi sôû baát naêng taän nhi phaùt ö tö ta vònh thaùn chi dö giaû, taát höïu töï nhieân chi aâm höôûng tieát taáu nhi baát naêng dó yeân, thöû thi chi sôû taùc daõ.)