BIEÂN KHAÛO

ÑAËC TÍNH PHAÛN KHAÙNG TRONG VAÊN CHÖÔNG TRUYEÀN KHAÅU ÔÛ VIEÄT NAM HOÂM NAY

Vaên chöông truyeàn khaåu laø nhöõng caâu haùt ngaén goïn goïi chung laø ca dao, ñöôïc ngöôøi bình daân truyeàn mieäng töø ngöôøi naøy sang ngöôøi khaùc. Baèng lôøi vaên moäc maïc maø saâu saéc hoùm hænh, noäi dung caâu ca dao chaát chöùa caûm nghó trung thöïc cuûa con ngöôøi ñöùng tröôùc cuoäc soâng phöùc taïp nhieàu ngang traùi. Coù theå noùi ca dao laø tieáng noùicu con tim vaø khoái oùc, neân trong giao thieäp, ai ai cuõng thích ñöôïc truyeàn ñaït cho nhau, do ñoù trôû thaønh phoå bieán. Taát caû ca dao ñeàu qua söï choïn loïc cuûa ngöôøi ñöông cuoäc vaø thôøi gian, laïi coù vaàn ñieäu deã thuoäc loøng neân trôû thaønh lôøi ca cuûa ñaïi chuùng, khoâng coøn bieát ai laø taùc giaû. Ôû thôøi ñaïi naøo caøng coù nhieàu chuyeän naõo loøng laø ñoäng cô ñeå phaùt sinh caøng nhieàu caâu vaên truyeàn khaåu, phaûn aûnh thaám thía nhöõng uaån traéc cuûa xaõ hoäi thôøi aáy.

• Ngaøn naêm bia mieäng

Vieäc ghi cheùp lòch söû vôùi ñaày ñuû nieân ñaïi vaø söï kieän chính xaùc laø vieäc laøm nghieâm chænh cuûa caùc nhaø cheùp söû chaân chính. Tuy nhieân, ñaõ coù töøng thôøi kyø do baïo quyeàn thoáng trò nhö Taàn Thuûy Hoaøng ñoát saùch choân hoïc troø, nhö ñaûng Coäng saûn Lieân Xoâ, Vieät Nam ñaõ vieát laïi lòch söû ñeå taâng boác daønh coâng cho ñaûng, thì saùch vôû söû kyù cuûa thôøi kyø aáy khoâng coøn khaû tín.

Song song vôùi söû kyùkinh ñieån, coøn coù kho taøng ca dao löu truyeàn qua bao theá heä, noù phaûn aûnh thöïc teá ñöông thôøi vaø pheâ phaùn nhöõng tay choïc trôøi khuaáy nöôùc. Ñoù chính laø lôøi ca xaùc tín, laø bia mieäng.

Traêm naêm bia ñaù thì moøn,

Ñeå coù theå xaùc ñònh giaù trò lòch söû vaø "bia mieäng" cho ca dao mang tính thôøi söï cuûa hoâm nay, toâi xin ñôn cöû vaøi caâu ca dao ñaõ truyeàn mieäng qua hai theá kyû, ñeå pheâ phaùn veà Nguyeãn Höõu Chænh:

1/ Ai ñem con saùo sang soâng,

Caâu 1: Cho thaáy Chænh laø tay giaûo quyeät, bieän baùc – mieäng löôõi con saùo – vì sôï daân chuùng Baéc Haø trò toäi, neân troán chaïy baùm ñuoâi quaân Taây Sôn treân ñöôøng ca khuùc khaûi hoaøng veà Nam. Ñöôïc vua Thaùi Ñöùc Nguyeãn Nhaïc thöông tình giao cho traán thuû Ngheä An, ví nhö chim soå loàng, do ñoù Chænh thöøa cô hoäi chieâu taäp binh maõ, möu ñoà cao xa chia nöûa giang sôn. "Möu thaâm, hoïa dieät thaâm"

Caâu 2: Sau ñoù Nguyeãn Höõu Chænh caát quaân ra Baéc ñaùnh baïi Trònh Boàng ñöôïc vua Leâ Chieâu Thoáng phong ñeán chöùc ñaïi tö ñoà Baèng trung coâng. Chænh trôû neân chuyeân quyeàn, möu phaûn. Do ñoù Baéc bình vöông Nguyeãn Hueä sai Vuõ Vaên Nhaäm ñem quaân ra ñaùnh, baét Chænh xeù xaùc.

Bia mieäng ñeå ñôøi cuõng laø lôøi phaùn xeùt cuûa 2 caâu ca dao: Trí vaø löïc khoâng hôïp chính nghóa, cuõng xem nhö chieác phaùo "keâu laém laïi caøng tan xaùc laém".

• Caâu ca tieáu ngaïo

Trong sinh hoaït xaõ hoäi, moái töông quan giöõa caù nhaân vaø nhaø caàm quyeàn coù tính hoå töông, khoâng moät quyeàn löïc noøa töï mang danh coäng ñoàng ñeå töôùc ñoaït töï do caù nhaân vaø trieät tieâu quyeàn daân chuû. Moät khi coù baát bình ñaúng trong moái töông quan naøy, nghóa laø theá oån ñònh bò phaù vôõ phaûi phaùt ra thaønh tieáng: "Baát bình taéc minh" laø taát nhieân. Ôû giai ñoaïn naøy, vaên chöôn truyeàn khaåu keâu vang, nôû roä nhaèm phaûn aûnh nhöõng thoái naùt baát coâng; ñoù chính laø vaên chöông phaûn khaùng ôû Vieät Nam hieän nay.

Ôû taàm möùc tieâu cöïc, ca dao mang maøu saéc bi phaãn truôùc beá taéc; ôû taàm möùc tích cöïc laø ca dao tieáu ngaïo phaûn khaùng laïi baát coâng, huû laäu.

Caâu ca dao tieáu ngaïo laø lôøi cheá nhaïo, haøi höôùc baét nguoàn töø caùi xaáu, caùi sai, caùi doát. Tieáng cöôøi trong vaên chöông truyeàn khaåu trôû thaønh vuõ khí chóa thaúng vaøo baïo quyeàn kìm keïp, vaïch maët nhöõng caù nhaân vaø giaùo ñieàu loãi thôøi vaãn cheá ngöï cuoäc soáng. Chính oâng toå sö cuûa chuû nghóa Maùc-leâ, laø Heâ-gheân ñaõ vieát: "Tieáng cöôøi laøm ñoå nhaøo thaàn töôïng, thoåi bay heát caùc voøng hoa trang söùc phuû treân thaàn töôïng, laøm cho thaàn töôïng trôû thaønh cuïc ñaát thoâ".

Keû thuø cuûa daân chuùng run sôï ca dao tieáu ngaïo, bôûi noù lan truyeàn saâu roäng maø "khaåu chöùng voâ baèng" neân khoâng theå gheùp toäi ai, noù gaây thaønh dö luaän choáng ñoái töø trong yù thöùc, khoâng theå naøo traán aùp ñöôïc. Töø tieáng cöôøi phaûn aùnh taán tuoàng bæ oåi cuûa keû caàm quyeàn ñaõ ghi ñaäm neùt trong taâm trí, daãn daét ñeán thaùi ñoä phaûn khaùng ñieàu teä haïi aáy, laø söï dieãn tieán hôïp luaän lyù.

Ôû ñaây, toâi khoâng baøn ñeán nuï cöôøi vui nhö lieàu thuoác boå veà maët sinh lyù. Caùi cöôøi tieáu ngaïo mang tính taâm lyù coù ñoä thaâm traàm, cöôøi mæm chi, cöôøi cheá nhaïo, cöôøi lôùn tieáng…Ca dao pheâ phaùn cuõng coù nhieàu möùc ñoä nhö: chaâm bieám, mæa mai, cheà dieãu, khinh bæ, nguyeàn ruûa, thoùa maï…taát caû ñeàu baøy toû thaùi ñoä phaûn khaùng khoâng maïnh thì yeáu.

Nhö phaàn daãn chöùng (cuõng laø phaàn chuû yeáu) cho nhöõng nhaän ñònh neâu treân, sau ñaây toâi xin löôïc keâ nhöõng lôøi ca truyeàn khaåu coù tính phaûn khaùng ôû Vieät Nam hoâm nay. Toâi taïm chia ra hai giai ñoaïn, theo töøng tieâu muïc ñeå tieän saép xeáp ca dao theo moät chuû ñeà.

1. Ca dao bi phaãn döôùi thôøi Vieät Nam Daân Chuû Coäng Hoøa (1945 – 75)

A/ Thôøi kyø khaùng chieán (1946 – 54)

Trong haäu baùn theá kyû 20, nöôùc Vieät Nam yeâu quyù cuûa chuùng ta phaûi chòu ñöïng nhieàu bieán coá ñau thöông. Thaùng 3/1945, Nhaät laät ñoå quyeàn cai trò cuûa Phaùp taïi Ñoâng Döông, duøng Vieät Nam laøm ñòa baøn choáng laïi quaân Ñoàng Minh. Chæ 5 thaùng sau, Nhaät ñaàu haøng, chính phuû Nam trieàu chöa naém ñöôïc quyeàn binh – thöøa cô aáy, ñaûng Coäng saûn Ñoâng döông laäp töùc cöôùp chính quyeàn ngaøy 19/8/1945, gieát haïi haøng loaït giaùo daân Cao ñaøi vaø caùc ñaûng phaùi quoác gia, taïo ra lyù do cho quaân Phaùp quay laïi xaâm chieám Vieät Nam. Lôïi duïng loøng yeâu nöôùc cuûa toaøn daân, maët traän Vieät Minh – Coäng saûn traù hình – laõnh ñaïo cuoäc tröôøng kyø khaùng chieán döôùi teân nöôùc Vieät Nam Daân Chuû Coâng Hoøa.

Xöông maùu ñoå ra chieán tröôøng, taøi saûn cuûa daân doác caû vaøo toån phí chieán tranh. Naïn ñoùi naêm 1952, nhieàu ngöôøi guïc ngaõ, trong buïng chæ coù laù caây vaø cuû chuoái.

Baáy giôø quaân Phaùp chieám ñoùng taát caû thaønh phoá vaø vuøng chaâu thoå ven bieån. Vieät minh raát gioûi tuyeân truyeàn, neân vaãn thu veùt ñöôïc cuûa caûi vaø löông thöïc ñöa leân chieán khu mieàn nuùi, laø nôi haäu cöù an toaøn cuûa quaân khaùng chieán. Baáy giôø, ôû mieàn Trung coù truyeàn mieäng 4 caâu ca dao noùi laùy raát hay, raát buoàn:

(Coù ngöôøi cho raèng coá thi só Quaùch Taán, ngöôøi Bình Ñònh, laø taùc giaû baøi naøy. Khoâng thaáy thaày Quaùch Taán thöøa nhaän hay phuû nhaän. Chaéc chaén thaày bieát roõ caùch xöû lyù cuûa Vieät minh, nhö cho moø toâm bieät tích döôùi ñaùy bieån hay nguïy taïo tai naïn kieåu dòch taùc gia Löu Quang Vuõ. Thaày im laëng coù lyù do.)

Coù raát nhieàu chaøng "veä quoác quaân" veà haäu phöông, cöôùi vôï xong laø trôû laïi ñôn vò oâm suùng di bieàn bieät; noãi nhôù vôï khoâng rôøi, bieát daáu dieám nôi ñaâu ñeå oâng Chính trò vieân ñaïi ñoäi khoâng ñöa leân caûnh caùo "maát tinh thaàn".

B/ Thôøi kyø Coäng saûn Baéc Vieät (1954 – 75)

Vieät Minh ñaït chieán thaéng Ñieän Bieân Phuû neân ôû theá thöôïng phong trong hieäp ñònh Geneøve 1954: Phaùp ruùt quaân, Vieät Nam chia 2, töø vó tuyeán 17 trôû ra thuoäc phe Coäng saûn, giöõ teân nöôùc laø Vieät Nam Daân Chuû Coäng Hoøa. Nöûa nöôùc ôû phöông nam thuoäc khoái theá giôùi töï do, teân nöôùc Vieät Nam coäng hoøa, theo chuû nghóa quoác gia daân chuû. Cuoái naêm 1954, laàn ñaàu tieân trong lòch söû, ñaõ xaûy ra cuoäc di cö ñoåi mieàn vó ñaïi: nhieàu vaïn ñoàng baøo vaø quaân ñoäi quoác gia boû vuøng coäng saûn di cö vaøo Nam; ngöôïc laïi boä ñoäi Vieät Minh vaø haøng trieäu caùn boä,thanh nieân nghe theo coäng saûn ñaõ taäp keát ra Baéc.

Hai naêm sau ñaõ khoâng coù toång tuyeån cöû thoáng nhaát toå quoác, roài 5…10 naêm troâi qua trong noãi kinh hoaøng cuûa caûi cah ruoäng ñaát, ñaáu toá, vuï aùn nhaân vaên giai phaåm, thanh tröøng…taïi mieàn Baéc; ngöôøi thanh nieân taäp keát thaáy ñöôïc baûn chaát cuûa cheá ñoä, nhöng "ñaâm lao thì phaûi theo lao"! Ngöôøi thanh nieân taäp keát goác mieàn Nam, loøng nhö loøng baèng caâu ca dao:

Mieàn Nam xa xoâi vaïn nhòp caàu

Cuoác soáng quaù cô cöïc, ngöôøi daân chæ bieát troân caäy vaøo phieáu ñeå mua gaïo maäu dòch ñaõ naùt vuïn aåm moác, chaêm troàng khoai saáu ôû baát cöù choã naøo, ñeå aên ñoän vôùi rau vaø töông töï cheá baèng baõ daàu nöôùc muoái. Noâng daân vaø coâng nhaân laø thaønh phaàn noøng coát, ñöôïc bieåu hieän baèng caùi buùa caùi lieàm ôû laù côø ñaûng, taâm tö cuûa hoï boäc loä qua nhöõng caâu ca dao khoâng vöôït quaù taàm nhìn cuûa hoï:

- Noâng daân: Da em thôm nhö muøi côm maäu dòch

- Coâng nhaân: Tình ñoâi ta nhö beâ-toâng coát saét

Vaên hoïc "Boân-sô-vích" pheâ ñieåm nhöõng caâu nhö treân laø coù tính hieän thöïc ca khieán toâi nhôù laïi hai baøi taäp laøm vaên taû chaân dung baùc Hoà cuûa hai hoïc sinh cuøng lôùp döôùi thôøi Vieät minh. Baøi em A moâ taû: "Baùc Hoà maët löôõi caøy", ai cuõng bieát laø saùt ñuùng, raát hieän thöïc vôùi daùng gaày nhom maët nhoïn, khi baùc töø trong hang Paùc Boù veà thaønh. Nhöng! Em A bò ñuoåi hoïc, vaø cha meï em bò heä luïy veà toäi khoâng toân kính Chuû tòch.

Baøi em B coù vieát: "Maét baùc Hoà coù hai con ngöôi saùng laém neân baùc raát thoâng minh". Baøi naøy ñöôïc ñieåm toái ña vaø ñöôïc leân bích baùo laø baøi laøm maãu.

Ngöôøi coäng saûn ñaõ tin laõnh tuï cuûa mình laø vó nhaân sieâu phaøm, moãi con maét coù hai con ngöôi (ñoàng töû) neân tuyeät ñoái tin töôûng vaøo "con ñöôøng baùc ñi". Ñeán baây giôø, daân chuùng ñeàu bieát roõ "con ñöôøng baùc ñi" laø con ñöôøng "bi ñaùt". Coù ñeán hai theá heä ôû mieàn Baéc bò caëp song sinh "cuoàng tín vaø ngu muoäi" laøm cho thui choät.

1. Ca dao tieáu ngaïo taïi Coäng hoøa xaõ hoäi chuû nghóa Vieät Nam (1975 ñeán nay)

Töø naêm 1960, coäng saûn Baéc Vieät ñoäi loát Maët traän giaûi phoùng mieàn Nam, ñöa quaân xaâm nhaäp mieàn Nam, phaùt ñoäng cuoäc chieán tranh huynh ñeä töông taøn, nhaèm aùp ñaët chuû nghóa coäng saûn leân toaøn quoác. Haøng vaïn caùn binh Vieät coäng boø xaùc döôùi möa bom B52 treân daõy tröôøng Sôn vaø quanh phoá thò traän toång coâng kích trongn gaøy höu chieán Teát Maäu Thaân (1968). Thanh nieân mieàn Baéc 16 tuoåi ñaõ phaûi sung quaân vaøo Nam, do ñoù söï cheânh leäch daân soá giöõa nam vaø nöõ laø moät vaán naïn cho keû ñöông quyeàn. Moät caâu ca dao nöûa ñuøa nöûa thaät:

Ñeán naêm 1973, quaân ñoäi Myõ ruùt khoûi mieàn Nam vaø caét heát caû vieän trôï; ñoàng thôøi Lieân Xoâ, Trung Quoác, Cuba taêng tieáp lieäu vaø chieán cuï cho Vieät coäng. Bieán coá ñoän trôøi ngaøy 30/4/75, Vieät coäng nuoát chöûng Vieät Nam coäng hoøa, ñoåi teân nöôùc Vieät Nam thoáng nhaát laø Coäng Hoøa Xaõ Hoäi Chuû Nghóa Vieät Nam.

Haøng trieäu ngöôøi mieàn Nam troán traùnh Vieät coäng, lieàu cheát vöôït bieån ra nöôùc ngoaøi; 70 trieäu daân cö treân toaøn quoác (khoâng keå 2 trieäu caùn boä, ñaûng vieân) ñeàu baát maõn, do ñoù nhöõng caâu ca dao tieáu ngaïo phaûn khaùng phaùt sinh muoân veû.

1. Nhaän dieän quaân giaûi phoùng:

• Thuû ñoâ Saøi Goøn cuûa Vieät Nam Coäng hoøa coù ñöôøng coâng lyù chaïy töø phi tröôøng Taân Sôn Nhaát veà dinh ñoäc laäp thöôøng laø loái ñi cuûa ngoaïi giao ñoaøn, vaø ñöôøng Töï Do roäng theânh thang ôû trung taâm khu thöông maõi giaøu sang thanh lòch. Vieät coäng "giaûi phoùng teân ñöôøng" cho mang teân môùi. Ngöôøi Saøi Goøn ñeàu thuoäc loøng caâu ca dao raát ñoäc ñaùo, saùt ñuùng thöïc teá, traùnh laàm laãn teân ñöôøng cuõ ñaõ mang teân môùi:

Nam Kyø Khôûi Nghóa tieâu Coâng Lyù

Ñoàng Khôøi vuøng leân maát Töï Do

• Chuyeän ñoåi baïc laø ñoåi ñôøi, cöù vaøi naêm laïi taùi dieãn troø ñoåi baïc ñeå hoát baïc. Löông daân boãng ñaàu hoâm sôùm mai thaønh voâ saûn, chæ coøn bieát thôû daøi: "Boá caïn tieàn roài, caùn boä ôi!". Moät caâu ca dao ñaõ ñi vaøo lòch söû:

Naêm ñoàng ñoåi laáy moät xu,

Thaèng khoân ñi hoïc, thaèng ngu laøm thaày.

$5. = $0.01. Keát quaû moät baùt phôû $300 VNCH, ñoåi thaønh 6 xu môùi. Nay laïi phaûi traû ñeán $3 môùi (töùc laø $1500 VNCH). Vaät giaù taêng 5 laàn. Löông thaùng $30.000 VNCH ñuû nuoâi soáng gia ñình, giaûi phoùg vaãn giöõ nguyeân soá löông, traû theo baïc môùi laø $60., chæ ñuû aên 3 ngaøy: thaät khoán khoå.

Thaèng khoân trong ca dao laø chæ soá vieân chöùc vaø só quan VNCH coù trình ñoä cao, ñeàu bò baét ñi hoïc taäp caûi taïo voâ thôøi haïn; coøn thaèng ngu laø chæ soá caùn binh Vieät coäng doát ñaëc caùn mai, haèng ñeâm trieäu taäp meeting, leân lôùp giaûng daïy chính trò treïn trôøi döôùi ñaát.

Töø Tröôøng Sôn keùo xuoáng, chính quyeàn giaûi phoùng ñem theo luaät röøng: coâng an haèng ñeâm töï do vaøo nhaø daân luïc soaùt, tòch thu nhöõng vaät duïng ñöôïc goïi laø taøn dö cuûa Myõ nguïy; ban ngaøy caùn boä ñi kieåm keâ taøi saûn caùc hieäu buoân, caùc nhaø giaøu ñeå chôû ñi taát caû taøi saûn ñöôïc hoï gaùn cho laø boùc loät nhaân daân.

Thuôû xöa loaïn laïc "cöôùp ñeâm laø giaëc, cöôùp ngaøy laø quan", coøn thôøi nay thì:

Coù raát nhieàu caùch KIEÅM nhö kieåm dieän, kieåm tra, kieåm thaûo, kieåm ñieåm, kieåm danh, kieåm hoùa … maø soå hoä khaåu (töùc tôø khai gia ñình) laø phöông tieän ñeå thi haønh chöõ Kieåm. Ngöôøi "bình daân hoïc vuï" giaûi nghóa chöõ hoä khaåu laø haäu khoå coù nghóa laø veà sau khoå hôn nöõa. Vaø hoï ñaùnh vaàn (theo vaàn Vieät coäng daïy: Khôø (Kh) oâ khoâ hoûi khoå, hoûi thöû luõ khôø thì laøm sao heát khoå?

Toâi raát quyù troïng neùt thanh lòch cuûa ngöôøi Haø Noäi ngaøy xöa. Nhöng, ngaøy nay hoï keùo vaøo nam trong taùc phong dò hôïm, maët maøy veânh vaùo, aên noùi khoa tröông, neân coù caâu ca dao cheá nhaïo:

AÙo traéng quaàn ñen, troâng gioáng con sen, aáy ngöôøi Haø Noäi.

1. Ñôøi soáng daân chuùng:

Sinh soáng döôùi cheá doä xaõ hoäi chuû nghóa ôû nöôùc naøo, ngöôøi daân cuõng quaàn quaät lo caùi aên caùi maëc, ngoaïi tröø ñaûng vieân vaø caùn boä thì nhaø nöôùc chu caáp ñaày ñuû. Caâu ca dao döôùi ñaây laø ôû mieàn Baéc, neân phaùt aâm laãn loän (ñoïc laø naãn noän) chöõ l ra nhöõng moät caùch thaät hoùm hænh:

(Caùn boä daïy bo bo laø cao löông – moät loái cöôøng ñieäu i tôø – thaät laø cao löôøng)

mua baùn, luaân löu haøng hoùa vaø nhu yeáu phaåm do döûa haøng maäu dòch quoác doanh quaûn lyù, neân caâu ca dao phaûn aùnh chuyeän dôû khoùc dôû cöôøi nhö sau:

• Khaép xoùm laøng, töøng nhoùm "chaùu ngoan Baùc Hoà" tuïm nhau vui chôi, haùt raèng:

Giaûi phoùng ôi, aên khoai mì ngöùa quaù,

Sau traän ñaùnh hoâm nay, ta aên ñoän daøi daøi…

(ÔÛ tröôøng chuùng haùt theo thaày coâ: