Xuaân Höông thöôøng vui veû khieâm nhöôøng vôùi nhöõng baïn vaên thô, nhöng laïi gheùt cay gheùt ñaéng nhöõng anh chaøng hay chöõ loûng maø hay khoe maõ. Moãi laàn gaëp maët laø xæ vaû heát lôøi:

Coù laàn ñi daïo caûnh chuøa Chaán Quoác ôû ñöôøng Coå Ngö ven Hoâ Taây, naøng thaáy maáy thanh nieâm caàm buùt vieát moät baøi thô leân vaùch chuøa, ra boä ngoâng ngheânh töï ñaéc, lieàn döøng chaân, lieác maét, tuûm tæm cöôøi, roài ngaâm:

Tieáng ngaâm vöøa döùt, quay laïi nhìn, thì maáy oâng thi só non ñaõ bieán ñaâu maát daïng...

* * *

Chuøa Chaán Quoác laø moät caûnh chuøa ôû nôi heûo laùnh xa choán phoàn hoa, sö cuï vôùi sö thaày ñeàu cao tuoåi, coù hoïc vaán laïi coù ñaïo haïnh, neân Xuaân Höông raát kính troïng, thöôøng lui tôùi vaøng höông. Coøn naøng khoâng öa nhöõng vò sö treû ôû kinh ñoâ vì phaàn nhieàu thuoäc thaønh phaàn troán vieäc quan ñi ôû chuøa, ít chöõ nghóa maø nhieàu tham voïng, chæ kheùo luoàn loït nôi cöûa quyeàn ñeå chieám nhöõng ngoâi chuøa ñeïp, ñoâng khaùch thaäp phöông, cho deã no côm aám aùo. Troâng boïn hoï muùa may, naøng coù thô dieãu:

Dieãu côït, boùng gioù, naèm trong boán caâu sau. Roõ reät nhaát laø caâu ví: Ngaát ngheåu khoâng cuøng hình daùng vôùi ngaát ngöôûng vaø toøa sen noï khaùc vôùi toøa sen kia?

* * *

Ñaàu sö caïo nhaün maø voâ yù bò ong ñoát, cuõng laø ñaàu ñeà cho baøi thô cheá nhaïo khoâng neà thoâ tuïc:

* * *

Caùi troø no aám caät deã khieán moät vaøi vò ñeo tieáng hoå mang khieán Xuaân Höông troå taøi noùi laùi:

* * *

Chuøa Quaùn söù nguyeân laø nôi coâng quaùn ñeå ñoùn tieáp söù thaàn nöôùc ngoaøi. Coâng quaùn sau thieân ñi moät nôi ñeïp ñeõ hôn, ngoâi nhaø cuõ ñöôïc söûa sang laïi thaønh chuøa troâng cuõng khang trang, song gaëp buoåi loaïn ly, ít ai saên soùc ñeán, neân Xuaân Höông coù hai baøi caûm hoaøi:

I

II

Xuaân Höông thöôøng ngaøy, tuøy caûnh, tuøy ngöôøi, tuøy höùng, xuaát khaåu thaønh thô, baøi naøo cuõng moät gioïng ñuøa yù nhò, troâi chaûy nhö moät leøo maø vaãn ñoùng khung trong nieâm luaät nghieâm chænh, laø ñieàu khoù khaên ít ai vöôït ñöôïc Nhöõng baøi ñaéc yù ñöôïc caùc baïn öa ngaâm

nga trong luùc quaàn tam tuï nguõ, ngöôøi noï truyeàn tai ngöôøi kia, thaønh ra chaúng bao laâu nhaø queâ keû chôï, khoâng ñaâu khoâng thuoäc. Ñaùm trung nieân raát taùn thöôûng lôøi thô boùng gioù taøi tình. Ngöôøi lôùn tuoåi ôû choã ñoâng thì cheâ laø laúng lô, ñoài truïy, nhöng khi vaéng laïi thích thuù khen thaàm. Duø sao, khen hay cheâ cuõng gaây neân tieáng taêm hay tai tieáng, ñi xa veà gaàn, roát cuoäc roài ñeán tai baø ñoà. Baø ñaâm lo ngaïi, nhaát laø khi thaáy con trong tuoåi daäy thì, moãi ngaøy theâm phaàn duyeân daùng neân nghó raèng cho theo ñoøi chöõ nghóa ñeå giöõ neáp nhaø theá cuõng laø ñuû vaø baûo naøng nghæ hoïc. Nhieàu ngöôøi thaáy naøng thöôùt tha oùng aû cuõng muoán tôùi laøm quen nhöng ñeàu ngaùn caùi tính naøng ñanh ñaù vaø khaåu khí maãn tieäp.

Thaät ra, lôøi thô tuy coù veû buoâng thaû vaø toû ra söï thaáy bieát raønh reõ veà nhöõng oaùi aêm cuûa tình caûm, song hình nhö phaåm haïnh giai nhaân khoâng cheäch ra ngoaøi gia huaán, vì naøng giöõ giaù neân ñuûng ñænh laøm cao. Thaùi ñoä aáy ñoái vôùi con nhaø vaên töï laø moät khieâu khích ñaùng yeâu, nhöng vôùi keû phaøm phu laïi laøm hoï baát maõn roài haèn hoïc ñeán noãi phao vu laø aùi nam aùi nöõ, khieán naøng böïc mình, thaûo ra baøi sau ñaây:

Meï con baø ñoà huû hæ beân nhau, meï taát taû ngöôïc xuoâi, nay chôï Böôûi mai chôï Ngoïc haø, con thì caëm cuïi ngaøy ñeâm beân khung cöûi. Tuy baän tay chaân, Xuaân Höông cuõng khoâng ngaên ñöôïc loøng thô lai laùng, ñoái caûnh deã sinh tình, laåm nhaåm maáy caâu khe kheõ maø tuûm tæm cöôøi thaàm:

Baø ñoà nghe loõm boõm, böïc mình, phaøn naøn:

_ Thô vôùi thaån? Ñeâm hoâm laøm ñaõ cöïc nhoïc, coøn naâng naâng thích thích caùi gì choûng loûn, khoù nghe theá! Chaû traùch hoï ñoàn ñaïi ra ngoaøi cuõng khoâng oan...

Baø voán ñaõ phieàn loøng veà ñieàu kia tieáng noï, laïi gaëp luùc phöôøng xoùm khoâng ñöôïc yeân oån, nhaø queâ keû chôï cöôùp boùc töù tung, neân chæ mong sao con gaùi sôùm coù nôi coù choán cho ñôõ lo ngaïi.

Trong xoùm coù vieân phoù toång teân tuïc laø Coùc, nhaø raát giaøu coù. Tuy ñaõ lôùn tuoåi, vôï con ñaày ñaøn, nhöng quen thoùi aên chôi, moãi khi ñi qua cöûa, thaáy Xuaân Höông nhö quaû chanh coám ngon laønh, ñaâm theøm neân möôïn ngöôøi öôùm lôøi xin baø ñoà cho cöôùi laøm baäc hai. Baø ñoà bieát tính con gaùi cöùng ñaàu cöùng coå khi naøo chòu laøm thaân leõ moïn, nhöng cuõng cöù löïa lôøi, ñeâm vaéng tæ teâ, naøo caûnh nhaø thanh baïch, naøo noãi nöôùc loaïn li, meï tuoåi ngaøy caøng cao, söùc ngaøy caøng yeáu, maø thaáy con coøn laéng ñaéng chöa yeân, lôõ ra coù meänh heä naøo thì nhaém maét sao ñaønh. Xuaân Höông töï nghó: mình nhö con ngöïa baïch maø ñem thaéng daây cöông baèng thöøng chaû oan uoång laém sao! Nhöng meï giaø ñaõ chaät vaät vì mình quaù nhieàu roài, caàn phaûi ñöôïc nghæ ngôi. Thoâi thì moät haït möa daøo ñaõ khoâng ñöôïc vaøo vöôøn hoa thì cuõng ñaønh sa xuoáng gieáng chöù sao: moät lieàu ba baåy cuõng lieàu, mieãn ñöôïc caùi voán cho meï döôõng giaø...

Theá laø moät buoåi chieàu, maáy ngöôøi beân nhaø oâng toång ñeán ñoùn Xuaân Höông. Naøng laïy meï, roài röng röng nöôùc maét xaùch noùn quai thao theo sang nhaø choàng. ÔÛ ñaây söï ñoái ñaõi khoâng nieàm nôû laém, nhöng cuõng khoâng ñeán noãi teû nhaït... cho oâng Coùc haøi loøng. OÂng khoâng haøi loøng sao ñöôïc? OÂng môû côø trong buïng! Cho neân höông cuõng ñöôïm löûa cuõng noàng... trong buoåi ban ñaàu löu luyeán. Chæ tieác raèng sau ñoù chöøng moät thaùng söï löu luyeán ñoù baét ñaàu giaûm ñoä roài daàn daàn oâng vaéng boùng caû tuaàn trong choán phoøng höông. Lyù do moät phaàn laø löïc baát toøng taâm, phaàn nöõa oâng phaûi laáy loøng baø caû, nhöng phaàn lôùn laø vì oâng voán maùu meâ côø baïc, thöôøng maøi mieät ôû caùc soøng thaâu ñeâm suoát saùng, ñeán khi veà nhaø laø chæ laên ra ngaùy khoø khoø, coøn luùc naøo ñaâu ñeå thöông ngoïc tieác höông! Cho neân Xuaân Höông caûm thaáy beõ baøng, trong nhöõng ñeâm traên troïc moät mình khoâng traùnh ñöôïc noåi tuûi phaän hôøn duyeân.

* * *

Moái duyeân khoâng ñöôïm naøy, roài cuõng khoâng beàn. Chöøng nöûa naêm sau, oâng toång thoát nhieân ñaâm beänh: caûm maïo thöôøng thoâi, ai ngôø trôû thaønh traàm troïng, thuoác hay thaày gioûi khoâng caûi ñöôïc meänh trôøi, moät buoåi saùng oâng truùt hôi thôû cuoái cuøng. Xuaân Höông nöùc nôû maáy caâu, khoâng traùnh ñöôïc gioïng mæa mai trong nieàm cay ñaéng phaän mình:

Tuïc truyeàn khi con coùc cheát, laáy voâi ñaùnh daáu vaøo ñaàu noù thì ba naêm sau noù soáng laïi, quay ñaàu veà nuùi. Xuaân Höông seõ boû ngaøn vaøng khoâng tieác ñeå mua laïi caùi daáu voâi, keûo Coùc laïi trôû veà...

Choân caát xong xuoâi, naøng laïi xaùch noùn trôû veà nhaø vôùi meï, taâm tö nhö truùt ñöôïc gaùnh naëng ngaøn caân khi tìm laïi ñöôïc nieàm an uûi trong tình thaâm maãu töû. Meï con soáng eâm aû beân nhau, rau döa ñaép ñoåi, thaám thoaùt gaàn moät naêm troøn. Baø ñoà vì bao naêm vaát vaû, söùc voùc suy nhöôïc neân nhöõng luùc möa naéng thaát thöôøng, gioù söông traùi tieát, laïi meät moûi, vaøi ngaøy khoâng daäy ñöôïc. Daàn daø nhö chuoái chín caây, tuy Xuaân Höông heát loøng naâng giaác chaêm nom maø khoâng traùnh ñöôïc ngaøy rôi ruïng. Caùi tang naøy môùi thaät laø moät maát maùt to lôùn, voâ cuøng ñau ñôùn cho Xuaân Höông. Moät thaân voø voõ, nöôùc maét ngheïn ngaøo, muoân phaàn cay ñaéng. Baø con loái xoùm ñi laïi thaêm hoûi, moät vaøi moân sinh cuûa oâng ñoà Ngheä khi xöa, daêm baåy baïn ñoàng song cuõ, nghe tin ruû nhau ñeán, giuùp giaäp ñôõ ñaàn, Xuaân Höông cuõng khuaây khoûa ñoâi chuùt.

Roài ngaøy qua thaùng luïn, nhang sôùm ñeøn khuya, xong gioã ñaàu ñeán gioã heát, ñaïo hieáu lo troøn, baáy giôø môùi thaáy thaân mình thaät laø quaïnh hiu trô troïi, khoâng coøn gì baáu víu vôùi ñôøi...